O wydaniach De revolutionibus

Krótko przed 21 III 1543 r. w norymberskiej oficynie Jana Petreiusa ukazało się pierwsze wydanie dzieła Kopernika opatrzone tytułem Nicolai Copernici Torinensis De Revolutionibus orbium coelestium, Libri VI.Norimbergae apud Joh. Petreium Anno MDXLIII. Zawierało ono 202 karty druku w małym folio i składało się z działu wstępnego oraz właściwego tekstu astronomicznego. W oddzielnie sygnowanym wstępie umieszczono anonimową przedmowę pióra Andrzeja Osiandra (Ad lectorem de hypothesibus huius operis) oraz list kardynała kapuańskiego Mikołaja von Schönberga z 1 XI 1536 r. do Kopernika, a ponadto Praefatio Authoris, czyli list dedykacyjny fromborskiego astronoma do papieża Pawła III, w którym prosił o obronę przed spodziewanymi atakami. Podzielony na sześć ksiąg tekst astronomiczny tej edycji odznacza się starannym opracowaniem typograficznym. Zdaniem Owena Gingericha dzieło Kopernika ukazało się w nakładzie od 400 do 500 egzemplarzy i od początku cieszyło się dużym zainteresowaniem specjalistów. Świadczy o tym nie tylko liczba ocalałych 277 egzemplarzy pierwszego wydania De revolutionibus, ale również pozostawione na ich kartach obszerne komentarze czytelników. Potwierdzają one, że teoria Kopernika od początku wzbudzała zaciekawienie matematyków i astronomów oraz teologów, także tych funkcjonujących poza formalnym systemem nauczania.

Nic więc dziwnego, że już niebawem pojawiły się dwa kolejne wydania dzieła fromborskiego astronoma. Wydrukowano je w największych ówczesnych ośrodkach drukarskich: w Bazylei (1566) oraz Amsterdamie (1617). Pierwsze z nich ukazało się w renomowanej oficynie Henryka Petri (1508-1579) i było właściwie przedrukiem wydania norymberskiego również pod względem formatu, rozwiązań typograficznych, użytej czcionki czy wprowadzonych inicjałów. Zachowano też ten sam tytuł, chociaż karta tytułowa przeładowana ozdobnym, niemal barokowym drzeworytem nie przypominała skromnej edycji norymberskiej. Nie usunięto natomiast licznych błędów i usterek, a nawet popełniono nowe, toteż wydanie bazylejskie należy do najmniej poprawnych przedruków dzieła Kopernika. Dołączono tu jednak na k. 196-213 tekst Retyka Narratio prima, poprzedzony listem wstępnym znakomitego matematyka Achillesa Gassera do swego przyjaciela, filozofa i lekarza w Konstancji Jerzego Vogelina, w którym gorąco polecał lekturę Opowieści pierwszej. Achilles Pirminius Gasser (1505-1577) był przyjacielem Retyka oraz entuzjastą “nowej i prawdziwej astronomii” prezentowanej przez niego w Narratio prima, wydrukowanej pierwotnie w 1540 r. w gdańskiej oficynie Franciszka Rhodego. Nakład bazylejskiego wydania dzieła Kopernika wynosił od 500 do 600 egzemplarzy, a Owenowi Gingerichowi udało się odnaleźć aż ponad 330 książek tej edycji, które były pilnie czytane przez ich właścicieli.

Przygotowane przez profesora matematyki w Groningen, Mikołaja Muliersa trzecie wydanie O obrotach ukazało się w 1617 r. w amsterdamskiej oficynie Wilhelma Jansoniusa-Blaeu`a (1571-1638), nota bene ucznia Tychona de Brahe. Nosi ono zmieniony tytuł Nicolai Copernici Torinensis Astronomia instaurata libri sex comprehensa, qui de Revolutionibus orbium coelestium inscribuntur (Astronomia przez Mikołaja Toruńczyka wskrzeszona, w sześciu księgach zawarta, w których obroty sfer niebieskich są opisane) i różni się od obu poprzednich wydań. Na odwrocie karty tytułowej drukarz poinformował czytelnika, że właśnie liczne błędy w poprzednich wydaniach De revolutionibus przyczyniły się do opracowania nowej, starannej i kompletnej wersji dzieła. Pojawiła się tutaj też dedykacja Muliersa sławiąca Kopernika i astronomię, która skierowana była do rektorów i kuratorów założonej w 1614 r. Nowej Akademii w Groningen. Na wzór pierwszego wydania Muliers zachował anonimową przedmowę Osiandra, a także list kardynała Schönberga oraz list Kopernika do papieża Pawła III. Z inicjatywy wydawcy dzieło uzupełnione zostało krótkim życiorysem Kopernika i pochwałą jego ogromnych zasług dla rozwoju nauki europejskiej. Muliers usunął także liczne błędy z poprzednich edycji De revolutionibus, a ponadto zamieścił wiele obszernych komentarzy, które ułatwić miały lekturę dzieła.

Data trzeciego wydania O obrotach zbiegła się niemal w czasie z publikacjami Jana Keplera (1571-1630) oraz Galileusza (1564-1642), którzy dostarczyli argumentów na rzecz słuszności tezy o ruchu planet wokół Słońca. Wyniki badań tych uczonych tak zaniepokoiły dostojników Kościoła katolickiego, że De revolutionibus wciągnięto do Indeksu Ksiąg Zakazanych (1616, 1620). W świecie katolickim oznaczało to praktycznie zakaz czytania i rozpowszechniania nauki o ruchu Ziemi jako sprzecznej z literą Pisma Świętego. Podobnych argumentów używali również teologowie luterańscy, toteż dzieło Kopernika przestało cieszyć się powszechnym zainteresowaniem, było jednak nadal studiowane przez specjalistów.

Od czasu pierwszego wydania De revolutionibus upłynęło wiele czasu zanim heliocentryzm przeniknął do powszechnej świadomości. W świecie katolickim ważnym etapem w recepcji teorii kopernikańskiej było usunięcie w Indeksie Ksiąg Zakazanych w 1758 r. ogólnego zakazu wydawania dzieł nauczających o doktrynie heliocentrycznej. Krótko potem nastąpiło ożywienie zainteresowania Kopernikiem i jego dziełem w Polsce. Szczególne zasługi w popularyzacji dokonań fromborskiego astronoma położył Jan Śniadecki (1756-1830), który już w 1782 wygłosił odczyt pt. Pochwała Mikołaja Kopernika, a w 1802 r. opublikował rozprawę naukową O Koperniku. Istotne znaczenie dla polskich badań kopernikańskich miało pojawienie się w 1840 r. wiadomości o przechowywanym w zbiorach hr. Nostitzów w Pradze autografu De revolutionibus. Niebawem też dyrektor Obserwatorium Astronomicznego w Warszawie Jan Baranowski (1800-1879) przystąpił do prac nad edycją łacińsko-polskiej wersji dzieł Kopernika. Ukoronowaniem jego pracy było ukazanie się w 1854 r. w drukarni Stanisława Strąbskiego Mikołaja Kopernika toruńczyka O obrotach ciał niebieskich ksiąg sześć. Nadto Opowiadanie pierwsze J. Joachima Retyka, różne pisma mniejsze M. Kopernika teraz zebrane i życiorys jego (Nicolai Copernici Torunensis De Revolutionibus Orbium Coelestium libri sex. Accedit G. Joachimi Rhetici Narratio prima, cum Copernici nonnullis scriptis minoribus nunc primum collectis, eiusque vita). Opublikowany w formacie 4° obszerny dwujęzyczny tom liczył 642 strony dwukolumnowego druku, w tym aż 75 stron materiałów wstępnych. Umieszczono w nich przedmowę tłumacza i wydawcy Jana Baranowskiego, a następnie liczące 36 stron streszczenie traktatu O obrotach zaczerpnięte głównie z rozprawy Jana Śniadeckiego O Koperniku i wreszcie życiorys fromborskiego astronoma pióra Juliana Bartoszewicza (1821-1870).

Oprócz tekstu O obrotach ciał niebieskich warszawska edycja zawierała także inne prace Kopernika: O bokach i kątach trójkątów tak płaskich jak i kulistych, Sposób urządzania monety, Listy obyczajowe, sielskie i miłosne Teofilakta Symokatty, a także przypisywany mylnie astronomowi poetycki utwór Siedem gwiazd (Septem sidera). Dodatkowo zamieszczono w niej kilka listów Kopernika oraz dwa traktaty Retyka: Opowiadanie pierwsze i Nowe efemerydy, czyli wykład położenia dziennego gwiazd na rok 1551. Najważniejszym jednak punktem wydania warszawskiego było opublikowanie po raz pierwszy oryginalnej przedmowy Kopernika (s. 10-12), w której astronom wyrażał mocne przekonanie o prawdziwości swojej teorii budowy wszechświata. Warszawska edycja odznaczała się również staranną stroną graficzną, wzbogaconą o różnorodne ilustracje, jak choćby reprodukcje portretu Kopernika i jego nie znanych dotychczas autografów.

Kolejne – piąte wydanie dzieła Kopernika ukazało się nakładem niemieckiego Towarzystwa Kopernikańskiego Coppernicus Verein für Wissenschaft und Kunst) w Toruniu w jubileuszowym roku 1873. Przygotowana przez zespół pięciu profesorów toruńskiego gimnazjum i członków Towarzystwa z Maksymilianem Curtze (1837-1903) i Leopoldem Prowe (1821-1887) na czele pełna i krytyczna edycja De revolutionibus orbium coelestium libri VI była wiernym przedrukiem autografu użyczonego z biblioteki Nostitzów. Edycja ta znalazła szybko uznanie w kręgach specjalistów, tak z powodu ukazania różnic między rękopisem a pierwodrukiem oraz późniejszymi wydaniami, jak i starannej szaty typograficznej. Sześć lat później w 1879 r. w Toruniu wydano również pierwsze tłumaczenie dzieła Kopernika na język niemiecki (Nicolaus Copernicus aus Thorn über die Kreisbewegungen der Weltkörper) powtórzone w 1939 r. przez Akademię w Lipsku, jednak nie spotkały się one z większym zainteresowaniem specjalistów.

Druga wojna światowa uniemożliwiła praktycznie odpowiednie przygotowania do obchodów rocznicy kopernikańskiej w 1943 r. Z tej okazji jedynie w Amsterdamie ukazał się przedruk homograficzny pierwszego wydania norymberskiego De revolutionibus. W Niemczech natomiast zorganizowana w 1941 r. z udziałem braci Franza i Karla Zellerów Copernicus-Kommission zainicjowała prace nad zbiorowym dziewięciotomowym wydaniem wszystkich materiałów kopernikowskich (tzw. Gesamtausgabe), jednak ostatecznie opublikowano tylko dwa tomy. Pierwszy z nich prezentujący światłodrukową reprodukcję autografu Kopernika ukazał się w 1944 r. w Monachium, a kolejny tom zawierający tekst De revolutionibus orbium coelestium libri sex pięć lat później w 1949 r. Stanowi on szóstą edycję dzieła fromborskiego astronoma, nie odbiegającą w metodzie opracowania tekstu (wraz z komentarzami) od poprzednich wydań. W 1959 r. w Niemieckiej Republice Demokratycznej w Berlinie opublikowano natomiast dwujęzyczną (łacińsko-niemiecką) wersję traktatu Kopernika. W przygotowaniu tej ostatniej edycji brał udział kierownik nowo powołanej w 1958 r. polskiej Pracowni Badań Kopernikańskich Aleksander Birkenmajer (1890-1967), który również był inicjatorem łacińsko-polskiego wydania księgi pierwszej O obrotach w Warszawie w 1953 r.

Całościowe lub cząstkowe przedruki reprograficzne dzieła Kopernika ukazywały się również w wielu innych krajach. I tak np. w Paryżu wyszedł w 1927 r. pierwodruk norymberski, a w 1934 r. przekład na język francuski pierwszej księgi (nowa edycja w dwujęzycznej łacińsko- francuskiej wersji ukazała się w 1970 r.). Także w Anglii ograniczano się do cząstkowych tłumaczeń dzieła Kopernika. Pełne wydanie De revolutionibus w przekładzie Charlesa Gleena Wallisa ukazało się natomiast w Stanach Zjednoczonych w 1939 r. Znacznie później przetłumaczono dzieło Kopernika na język rosyjski (1964) oraz hiszpański (w Meksyku w 1969 r.). W Pradze natomiast w 1965 r. dokonano przedruku edycji bazylejskiej De revolutionibus.

Przypadająca na rok 1973 pięćsetna rocznica urodzin wielkiego astronoma zmobilizowała intelektualne kręgi całego świata, które pod patronatem UNESCO podejmowały szereg inicjatyw. Przy Sekcji Historii Nauki Międzynarodowej Unii Historii Filozofii i Nauki powołano wówczas w Warszawie Komitet Kopernikowski (Comité Nicolas Copernic de l`Union Internationale d`Histoire et de Philosophie des Sciences), który miał inicjować i koordynować przedsięwzięcia badawcze i wydawnicze w poszczególnych krajach. W 1967 r. zapadła też decyzja o podjęciu przez Polską Akademię Nauk prac nad wielką krytyczną edycją Dzieł wszystkich Kopernika. Tego trudnego zadania podjął się ówczesny kierownik Pracowni Badań Kopernikańskich Zakładu Historii Nauki i Techniki PAN, Paweł Czartoryski (1924-1999). Pierwotnie planowano wydanie trzech tomów (facsimile autografu, krytyczne wydanie tekstu oraz drobniejsze utwory) w trzech wersjach językowych: po łacinie, polsku i angielsku (w sumie 9 tomów). Przed głównymi uroczystościami jubileuszowymi ukazał się jednak zaledwie jeden tom wydawnictwa, opublikowany w 1972 r. Zawierał on facsimile rękopisu dzieła astronomicznego Kopernika, poprzedzone ważnymi ustaleniami Jerzego Zatheya na temat cech pisma Kopernika, chronologii autografu oraz jego losów. Dopiero w 1976 r. opublikowano najważniejsze dzieło O obrotach (Dzieła wszystkie, t. 2), a następnie w 1992 r. równolegle w Warszawie i Krakowie jako tom czwarty facsimilia Pism pomniejszych w wersji językowej polskiej, łacińskiej, angielskiej i rosyjskiej. Wreszcie w 2007 r. ukazał się jako tom trzeci Dzieł wszystkich łacińsko-polski tekst Pism pomniejszych, zawierający krytyczne wydanie także kilku drobniejszych utworów Kopernika, pominiętych w tomie czwartym w 1992 r.

We współpracy z francuskimi badaczami Pracownia Badań Kopernikańskich wydała w opracowaniu francuskojęzycznym dwa tomy Dzieł wszystkich zawierające facsimilia autografu De revolutionibus (1973) oraz drobnych pism Kopernika (1992). W rosyjskiej wersji ukazały się natomiast trzy tomy. Pierwszy z nich stanowił reprodukcję fotograficzną autografu De revolutionibus (1973), drugi wersję rosyjską O obrotach sfer niebieskich (1986), a kolejny (jako tom czwarty) prezentował facsimile pism pomniejszych (1992). W całości natomiast najszybciej ukazała się wersja angielska Dzieł wszystkich (Complete Works). Tom pierwszy zawierający przedruk fototypiczny De revolutionibus ukazał się już w 1972, tom drugi z tekstem angielskim dzieła Kopernika w 1978, tom trzeci z drobniejszymi tekstami po angielsku (Minor Works) w 1985, a tom czwarty z facsimile tych tekstów w 1992 r. Było to głównie zasługą Edwarda Rosena (zm. 1985), który nie dożył jednak zakończenia prac edytorskich. W związku z jubileuszem kopernikańskim na rynku księgarskim przedruki dzieł Kopernika ukazywały się również w wielu innych krajach, np. na Węgrzech (1973) czy we Włoszech (1975).

Odrębne prace nad opublikowaniem pełnego wydania dzieł Mikołaja Kopernika prowadzone były w Republice Federalnej Niemiec. Od 1971 r. w Monachium funkcjonowała pracownia kopernikańska Deutsche Copernicus Forschungsstelle, która nawiązywała do podejmowanych w latach czterdziestych XX w. przez braci Zellerów planów wydawniczych. Dzięki osobistemu zaangażowaniu Pawła Czartoryskiego oraz kierownika monachijskiej pracowni Heriberta Marii Nobisa doszło do zawarcia porozumienia, przewidującego daleko idące polsko-niemieckie współdziałanie przy planowanej edycji. Na potrzebę wymiany poglądów i naukowej współpracy wskazywała również utworzona w 1972 r. komisja kopernikańska (Kommission für die Copernicus-Gesamtausgabe), która podjęła decyzję o publikacji całej spuścizny twórcy teorii heliocentrycznej w postaci dziesięciu tomów. Trzy pierwsze tomy poświęcone miały być wydaniu dzieła De revolutionibus, a kolejne trzy tomy pismom mniejszym Kopernika oraz wszystkim informacjom o życiu i działalności astronoma. Trzecia - ostatnia część zapowiadanego wydawnictwa Gesamtausgabe zawierać powinna bibliografię wszystkich rękopisów Kopernika oraz prac o nim w porządku chronologicznym (Bibliographia Copernicana, t.VII), pisma Jerzego Joachima Retyka i inne teksty tematycznie związane z recepcją teorii heliocentrycznej (Receptio Copernicana, t.VIII), siedemnastowieczne i osiemnastowieczne biografie Kopernika, album z podobiznami i próbkami pisma astronoma (Biographia Copernicana, t. IX) i wreszcie dodatki i uzupełnienia oraz indeksy (Supplementa Copernicana, t. X).

Mimo podjętych zamiarów i deklaracji, tylko pierwszy tom Gesamtausgabe z 1974 r. prezentujący facsimile autografu De revolutionibus nosi ślady współpracy niemiecko-polskiej. Tom drugi zawiera krytyczne wydanie De revolutionibus przygotowane przez Heriberta Marię Nobisa i Bernharda Stickera (1984), a tom trzeci (cz. 1) Kommentar zu De revolutionibus, pióra Felixa Schmeidlera (1998). Inne trzy tomy (V i VI/1-2) Gesamtausgabe prezentujące łacińsko-niemiecką wersję pism mniejszych oraz korespondencji i dokumentów (Opera minora oraz Documenta Copernicana ) ukazały się w 1994, 1996 i 1999 r. W 2002 r. opublikowana została pierwsza część tomu ósmego (Receptio Copernicana), zawierająca teksty pism różnych autorów, dokumentujących recepcję nauki Kopernika w Europie.

Literatura

1. O. Gingerich, An Annoted Census of De revolutionibus (Nuremberg, 1543 and Basel, 1566), Leiden: Brill 2002.
2. O. Gingerich, Książka, której nikt nie przeczytał, przekład J. Włodarczyk, Warszawa 2004).
3. Nicolaus Copernicus, De revolutionibus. Faksimile des Manuscriptes (Nicolaus Copernicus Gesamtausgabe, I), Hildesheim 1974, s. V-XIII.
4. Mikołaj Kopernik, Pisma pomniejsze (Mikołaj Kopernik, Dzieła wszystkie, III), Warszawa 2007, s. XI-XIX.
5. F. Schmeidler, Kommentar zu “De revolutionibus“ (Nicolaus Copernicus Gesamtausgabe, III), Berlin 1998, s. 1-15.
6. A. Tujakowski, Mikołaja Kopernika “De revolutionibus”. Historia wydań, Toruń 1973.