Listy Teofilakta Symokatty
Teofilakt Symokatta (ur. ok. 560 r., data śmierci nie jest znana), retor, adwokat i literat, był wybitną osobistością na bizantyńskim dworze cesarskim, gdzie sprawował urząd doradcy prawnego, sekretarza i wreszcie prefekta (zarządcy) Egiptu. W pamięci potomnych zapisał się jednak przede wszystkim jako literat, autor poczytnych dzieł. Wykształcenie retoryczne umożliwiało mu pisanie stylem ozdobnym, kwiecistym i uroczystym, a więc w sposób, który bardzo się podobał czytelnikom epoki Cesarstwa Bizantyńskiego. W młodości Teofilakt Symokatta pisał w języku greckiej kojne literackiej (tego języka zawsze używał), rozpowszechnionym wśród ludzi wykształconych. Największą sławę przyniósł mu zbiór (85 utworów) fikcyjnych listów, uszeregowanych w układzie triadycznym, o treści obyczajowej, sielskiej (wiejskiej) i miłosnej. Listy służyły jako poradniki, stanowiąc wzory do pisania korespondencji, a przede wszystkim jako lekka i dowcipna lektura o charakterze satyrycznym i moralistycznym. Był on również autorem dzieła historycznego opisującego panowanie cesarza Maurycjusza.
Sława literacka Teofilakta Symokatty przetrwała Cesarstwo Bizantyńskie. Jego dzieła dotarły do Europy Zachodniej i najpierw zostały wydane w języku greckim, a następnie przełożone na łacinę. Listy ukazały się po raz pierwszy w wydaniu zbiorowym epistolografów greckich w weneckiej drukarni Alda Manucjusza w 1499 r.1
Ryszard Gansiniec, wybitny filolog i wydawca Listów w oryginale greckim i przekładzie łacińskim Kopernika uważał, że Kopernik swoje tłumaczenie oparł właśnie na tym wydaniu weneckim. Przemawiać za tym mają opuszczenia i nieścisłości w łacińskim tłumaczeniu Kopernika. Według ustaleń Gansińca, Kopernik mógł się nauczyć greki podczas swojego pobytu w Padwie, to jest w 1503 r. Nauczył się prawdopodobnie sam, gdyż katedra greki w Padwie była nieczynna. Greka, bardzo popularna wówczas w Padwie, Kopernikowi była potrzebna do studiów dzieł Euklidesa i Ptolemeusza. Według przypuszczeń tegoż uczonego, po wstępnych próbach, Kopernik do przekładu całości Listów zabrał się około 1505-1506 r. i ukończył pracę w 1507 r. Tekst mógł długo oczekiwać na druk i dopiero w 1509 r. ukazał się debiut literacki Kopernika2.
Kopernik przekład dedykował swemu wujowi Łukaszowi Watzenrode, fundatorowi jego studiów zagranicznych, jako wyraz wdzięczności za pomoc oraz - niewątpliwie - dowód osiągnięcia pewnego poziomu kultury humanistycznej. Przekładem Listów Teofilakta Symokatty zaprezentował się jednocześnie jako znawca obu języków klasycznych (homo utriusque linguae), co wówczas było dowodem uczoności.
Drukarnia Jana Hallera, w której ukazał się przekład, drukowała przede wszystkim książki potrzebne w nauce studentom Uniwersytetu Krakowskiego. Być może tedy i Listy Teofilakta służyły do studiowania epistolografii.
Oceniając walory formalne tłumaczenia, Ryszard Gansiniec nadmienił, że Kopernik nie był przesadnym purystą językowym i uznawał wyższość realizmu życiowego w doborze słownictwa i układu zdań nad rygorystycznym przestrzeganiem zasad stylu. W swoim debiucie literackim Kopernik zapowiedział się jako wykwintny pisarz łaciński, czego potwierdzenie znajdujemy w korespondencji Kopernika i w dziele De revolutionibus orbium coelestium.
W przemowie do edycji Gansiniec dał doskonałą charakterystykę i ocenę przekładu Kopernika: Przekład łaciński posiada podwójne oblicze: jako tłumaczenie utworu greckiego jest oczywiście pracą filologiczną, a dzięki wytworności dykcji - literacką. Ponadto cenimy przekład ten wysoko bez względu na rzeczową jego wartość, jako dokument dla dziejów humanizmu polskiego (przecież to pierwszy przekład utworu greckiego w Polsce) oraz - i to nie najmniejsza jego zaleta - jako dokument humanistycznych zainteresowań autora, o których my, zapatrzeni w wielkość matematyka - astronoma, zapominaliśmy niejednokrotnie3.
Tekst listów publikujemy w wersji ustalonej przez R. Gansińca; nie dotyczy to jednak tytułu dziełka, który w wydaniu 1953 r. został zmieniony4, a w obecnym przywrócono mu brzmienie autentyczne. Transkrypcja łacińska i tłumaczenie pomijają wiersz Wawrzyńca Korwina, drukowany na wstępie wydania z 1509 r.
Instytut Historii Nauki PAN
1 W katalogu biblioteki warmińskiej w Szwecji był zapis: Teophylactus Simocatta, Epistolae vel Epistolar, Formae LXXXIV, Graece, Venet 1499.
2 Theophilacti Scolastici Simocati, Epistolae morales, rurales et amatoriae, interpretatione latina, [Kraków, J. Haller 1509].
3 Teofilakt Symokatta, Listy. Tłumaczył z języka greckiego na łaciński Mikołaj Kopernik [tekst grecki i łaciński ustalił Ryszard Gansiniec, tłumaczenie na język polski Jan Parandowski, Warszawa] 1953, s. X, zob. dalej, s. 215.
4 Zob. ibidem, s. 43.