Lokacje łanów opuszczonych
Lokacje łanów opuszczonych na Warmii w latach 1516-1521
Oryginał: fragment końcowy w Archiwum Archidiecezji Warmińskiej, Olsztyn, sygn. II, 55, k. 42-42v. Dutka papierowa, 10,8 x 32,8 cm, bez znaku wodnego. Fotokopie całości autografu (bez pierwszej strony dla komornictwa olsztyńskiego): Ermlandhaus, Munster, Nachlass von Hans Schmauch, s. 2-12 (komornictwo olsztyńskie) i s. 1-3 (komornictwo pieniężeńskie). Końcowe zapisy dla 1521 r. dokonane z notatek M. Kopernika przepisanych ręką T. Giesego: or. Archiwum Archidiecezji Warmińskiej, Olsztyn, sygn. L 92, s. 1. Dutka papierowa, 10,8 x 32,8 cm.
Kapituła warmińska była w początkach XVI w. właścicielem w południowej Warmii 59 wsi chłopskich w komornictwie olsztyńskim, obejmujących około 1700 łanów chełmińskich. Natomiast w komornictwie pieniężeńskim (melzackim) w części środkowej Warmii podlegało jej 60 wsi czynszowych liczących około 1950 łanów. Wsie te posiadały prawo chełmińskie z własnym samorządem, na którego czele stał sołtys. Zarząd ogółu dóbr kapitulnych spoczywał w ręku administratora, wybieranego przez kapitułę spośród swego grona na okres 1-3 lat, zazwyczaj na posiedzeniu kapituły 8 listopada. Do obowiązków administratora należał zarząd nad całością dóbr, a więc zbieranie wszelkich dochodów z wsi i folwarków, troska o ich należyte zagospodarowanie, wreszcie zwierzchnie sądownictwo nad ogółem poddanych. Co roku administrator musiał na posiedzeniu kapituły przedstawić dokładne sprawozdanie i rozliczenie z całości swego urzędowania, był to więc urząd odpowiedzialny i wymagający operatywności ze strony administratora. Kopernika wybrano na administratora dóbr kapitulnych po raz pierwszy 8 listopada 1516 r. i urząd ten sprawował nieprzerwanie przez okres trzech lat (do 8 listopada 1519 r.). Ponownie wybrano go na to stanowisko zapewne 8 listopada 1520 r., w okresie wojny polsko-krzyżackiej, która wyniszczała okupowaną częściowo przez Krzyżaków biskupią Warmię. Drugi okres administrowania zakończył się przedwcześnie, ponieważ w początkach czerwca 1521 r. Kopernika wybrano na komisarza zniszczonego komornictwa fromborskiego w północnej Warmii.
Z racji swego urzędu administratora dóbr kapitulnych Kopernik w latach 1516-1519 i 1520-1521 przebywał na terenie obu komornictw kapitulnych, rezydując przeważnie na zamku kapituły w Olsztynie, rzadziej w Pieniężnie (Melzaku), i częściowo objeżdżał wsie chłopskie dla załatwienia spraw gospodarczo-majątkowych. Świadectwem tego są właśnie zapisy w Lokacjach łanów opuszczonych.
Zapisy lokacyjne Kopernika jako administratora dóbr kapituły warmińskiej dotyczą okresu od 10 grudnia 1516 r. do 31 maja 1521 r. i obejmują terytorialnie obszar komornictwa olsztyńskiego i pieniężeńskiego (melzackiego) na Warmii, dzisiaj część województwa warmińsko-mazurskiego. Początkowa partia tekstu Jonikendorf ... inutilis jest niekompletna, gdyż oparta głównie na przedruku z edycji F. Hiplera i L. Prowego. Rok gospodarczy w kapitule warmińskiej zaczynał się i kończył w listopadzie. Pierwsze zapisy przy 1517 r. dla komornictwa olsztyńskiego (wsie Jonikendorf - Jonkowo i Voytsdorf - Wójtowo) dotyczą więc jeszcze grudnia 1516 r. Także zapis dla wsi Brunswalt - Brąswałd z komornictwa olsztyńskiego z 22 listopada, podany pod zapisami dla 1519 r. dotyczy jeszcze 1518 r., podobnie jak zapis dla wsi Lutterfelt - Łoźnik z komornictwa pieniężeńskiego z 14 listopada podany pod 1519 r. należy do 1518 r. Zapisy dla komornictwa olsztyńskiego z 1521 r. spisane są ręką następcy Kopernika - Tiedemanna Giesego, jednak na podstawie luźnych rękopiśmiennych notatek kopernikowskich.
Ponieważ tak również sporządzał rękopis "Lokacji" Kopernik, stąd są one czystopisem, niepozbawionym miejscami usterek przy spisywaniu. Wieś Schonebrucke - Sząburk, należąca do komornictwa olsztyńskiego, jest mylnie wpisana pod 1517 r. wśród wsi komornictwa pieniężeńskiego. Niektóre z zapisów były tylko rozpoczęte nazwą miejscowości i nie były kontynuowane. Niektóre z nich zostały skreślone na skutek późniejszego niezrealizowania danej transakcji przez chłopów, co Kopernik wyjaśniał w osobnym dopisku. Łączna liczba zapisów wynosi 72, z czego najmniej w 1521 r. (tylko 7 w maju na skutek działań wojennych polsko-krzyżackich); w latach 1517-1519 średnia zapisów wynosi rocznie około 22, choć najwięcej przypada na 1517 r. (aż 31), następnie na 1519 r. (20 zapisów) i 1518 r. (14 zapisów). Dotyczą one transakcji majątkowych chłopów-poddanych warmińskich w 43 wsiach, które wymagały akceptacji przedstawiciela kapituły - administratora, a często jego pomocy materialnej w postaci zboża, inwentarza żywego i narzędzi gospodarczych dla obsadzenia niektórych opuszczonych uprzednio gospodarstw chłopskich. Uderza humanitarny stosunek Kopernika do starych i niedołężnych chłopów (jak przy wsi Voytsdorf - Wójtowo i Leynau - Linowo w komornictwie olsztyńskim w 1517 r.). Część imion i nazwisk chłopskich wskazuje na polskie (mazurskie) pochodzenie osadników. Transakcje były spisane poprawną polszczyzną, co dowodzi dobrej znajomości języka polskiego Kopernika.
Występująca w zapisach jednostka miary mansus to łan (włóka) chełmiński, obejmujący 16,8 ha. Występujący jako świadek w otoczeniu Kopernika famulus Albertus to sługa Wojciech Szebulski, niewątpliwie polskiego pochodzenia. Mikołaj, kapelan Kopernika, to Mikołaj Vicke, wikariusz warmiński i kapelan zamku olsztyńskiego. Burgrabia zamku w Melsac-Pieniężnie w województwie warmińsko-mazurskim, to Michał Pfalf. Wzmianka o prepozycie kapitulnym z 1516 r. przy wsi Voytsdorf - Wójtowo (1517 r.) odnosi się do Krzysztofa von Suchten, poprzednika Kopernika na stanowisku administratora. Wieś Marquardshoffen przy zapisie dla wsi Berting Teutonica - Bartąg, komornictwo olsztyńskie (1517 r.) to Dągi, województwo warmińsko-mazurskie. Wszystkie wsie spisane przez Kopernika istnieją do dzisiaj na obszarze województwa warmińsko-mazurskiego i należały w większości do obu komornictw kapitulnych. Wyjątek stanowi tylko wieś Monsterberg - Cerkiewnik, z której pochodził świadek Stefan Gerbre w zapisie dla wsi Montiken - Mątki (komornictwo olsztyńskie, 1518 r.); Hoensteyn - Olsztynek przy zapisie z 1521 r. dla wsi Jomendorf - Jaroty, to miasto Olsztynek w ówczesnych Prusach Krzyżackich, dziś województwo warmińsko-mazurskie. Osada młyńska Kynappel dziś zaginiona (zapis z 1519 r. przy komornictwie pieniężeńskim) leżała koło wsi Neuhof - Nowy Dwór nad jeziorem Tauty.
Obszerniejszy komentarz z mapką wsi występujących w zapisach Kopernika por. M. Biskup, Mikołaja Kopernika lokacje łanów opuszczonych, 1970, s. 17 i n.; tenże, Mikołaj Kopernik, Lokacje łanów opuszczonych, 1983, s. XV-XXXIV (także z mapką wymienionych osad kapitulnych).
Źródło: Mikołaj Kopernik, Pisma pomniejsze, Warszawa 2007.
