Inwentarz pism i dokumentów w skarbcu na zamku w Olsztynie z 1520 r.
Olsztyn, [po styczniu 1520 r.]
Oryginał: Archiwum Archidiecezji Warmińskiej, Olsztyn, Dok. Kap., V 9, k. 1-7; łacina, papier, 10,9 x 29,3 cm.
Inwentarz dokumentów kapituły warmińskiej w skarbcu na zamku w Olsztynie stanowi jeden z rzadkich przekazów ukazujących rolę Kopernika jako organizatora kancelarii warmińskiej i jej archiwaliów oraz jego rozumienie wagi i znaczenia publiczno-prawnych przekazów źródłowych. Inwentarz zawiera zarówno dokumenty ustalające stan prawny, częściowo w uroczystej formie zwanej dyplomem, jak i niektóre listy (pisma), które w późnym średniowieczu również zaliczano do dokumentów prawa publicznego i prywatnego. Były też w nim akta, tj. pisma, które utrwalały czynność urzędową, jak koncepty, formularz i pomoce kancelaryjne. W kapitule warmińskiej od połowy XV w. spisywano rejestry tych dokumentów, stosując najpierw układ liczbowy, potem alfabetyczny dla rzeczowego podziału dokumentów. Były one dzielone i przechowywane w katedrze fromborskiej w drewnianych skrzynkach, przy stosowaniu kolejności alfabetycznej całości zbioru dokumentów i listów. W 1502 r. zbiór ten został przejęty i spisany przez kanonika i administratora dóbr kapitulnych Baltazara Stockfischa i dla bezpieczeństwa przewieziony z Fromborka do skarbca na zamek olsztyński. Inwentarz był tam przechowywany w skrzynkach w drewnianej szafie z szufladami, oznaczonymi literami alfabetu, które odtąd otrzymywał poszczególny zbiór dokumentów jako sygnaturę archiwalną. Układ ten był kilkakrotnie zmieniany, najpierw przez administratora Stockfischa, a w 1508 r. przez jego następcę Jerzego von Delau. Obaj administratorzy sporządzili inwentarze (1502 i 1508 r.), świadczące o dokonanych zmianach w podziale rzeczowym bądź liczbie przechowywanych dokumentów. Inwentarz Jerzego von Delau z 1508 r., obejmujący 144 dokumenty, zainteresował jego następcę Tiedemanna Giesego (1510-1515), który na kilku stronach dopisał 11 dokumentów. Mikołaj Kopernik po objęciu funkcji administratora i przeniesieniu się do Olsztyna (od 8 listopada 1516 do 8 listopada 1519) zainteresował się także inwentarzem dokumentów kapitulnych Jerzego von Delau i dopisał do niego własną ręką 31 dokumentów.
Kopernik stosował głównie łacińskie określenie littera zamiast terminu documentum, obok bulla, articulum bądź ogólnie copia lub confirmata czy sementia. Kiedy, najdalej w początkach lutego 1520 r., Kopernik przeniósł się do Olsztyna na skutek zagrożenia Fromborka przez wojska krzyżackie, pełnił najpierw funkcję kanclerza kapituły warmińskiej, co niewątpliwie wpływało na jego kontakty ze zbiorem dokumentów kapitulnych. Być może już wówczas zainteresował się jego inwentaryzacją, a najpewniej, gdy po 8 listopada 1520 r. został ponownie administratorem dóbr kapitulnych. W każdym razie jeszcze w ciągu 1520 r. sporządził własnoręcznie nowy inwentarz zbioru archiwalnego zatytułowany Inventarium litterarum et iurium in erario castri Allenstein anno Domini MDXX. Ułożył w nim w układzie rzeczowym od A do R razem 185 pozycji i podzielił na grupy, według hierarchii ich ważności, stosując klasyfikację rzeczową. Zaznaczyło się to zwłaszcza wyłączeniem bull dotyczących powstania diecezji warmińskiej i jej granic oraz jej podziału wewnętrznego, które zostały określone jako "A – B”. Dział "C" dotyczył katedry fromborskiej, działy "D - G" - darowizn, czynszów i przywilejów, dział "H" - wewnętrznych spraw kapituły, dział ,,I" - elekcji biskupów i zaprzysięganych przez nich artykułów, dział "K" - stosunków kościelno-politycznych biskupów warmińskich z czynnikami zewnętrznymi, działy "L - M" - kwestii własności kościelnej, dział "N" - kar kościelnych oraz kontrybucji wojennych, dział "O" - stosunków kapituły z ludnością chłopską, wreszcie działy "P - R" - kwestii uposażeń kanonicznych, wikariatów i jałmużny dla ubogich.
Układ ten jest przejrzysty, podyktowany hierarchią ważności z uwzględnieniem problemów tak politycznych, jak administracyjnych biskupstwa. Wyróżnia się on swoją jasnością od założeń stosowanych we wcześniejszych inwentarzach kapitulnych.
Na portalu “NICOLAUS COPERNICUS THORUNENSIS” prezentujemy fotokopie oryginału oraz łacińską transkrypcję inwentarza dokumentów ze skarbca na zamku w Olsztynie własnoręcznie sporządzonego w 1520 r. przez Mikołaja Kopernika.
Źródło: Mikołaj Kopernik, Pisma pomniejsze, Warszawa 2007.
