Meditata - Rozmyślania o reformie monetarnej Prus Królewskich 1517
[Olsztyn], 15 sierpnia 1517 r.
Oryginał: nieznany;
Kopie: Kopia I z około lat dwudziestych XVI w. zaginiona, do 1945 r. w Staatsarchiv Danzig, sygn. 300, 25, nr 20, fotokopia w "Ermlandhaus" Münster, Nachlass von Hans Schmauch i w "Deutsche Copernicus Forschungsstelle", Monachium; kopia była spisana ręką Feliksa Reicha, zawierała nazwisko autora traktatu, tytuł oraz datę dzienną i roczną; kopia II z lat dwudziestych XVI w.: Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wrocław, rkps 199, s. 264-269, 20,5 x 30,5 cm, bez autora, tytułu i daty; kopia III z lat dwudziestych XVI w.: Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa, Libri legationum, t. 5, k. 170v-173v, 19 x 29,5 cm, bez autora, tytułu i daty, oprawiona między wpisami dokumentów z 1520 r.; kopia IV z połowy XVIII w.: Archiwum Państwowe, Gdańsk, sygn. 300, RID 6, s. 179-184,21 x 33,5 cm, z datą, tytułem i autorem traktatu, odpis kopii z poważnymi skażeniami tekstu i wypustkami.
Genezy pierwszego traktatu monetarnego Kopernika z 1517 r. szukać należy w jego pochodzeniu społecznym - z kupieckiej rodziny toruńskiej, w której problemy finansowe były na porządku dziennym. W toruńskim kręgu kupieckim w drugiej połowie XV stulecia wiedziano już dobrze, że wybijanie gorszej monety, o mniejszej zawartości srebra, również wybijanej w miejskiej mennicy Torunia, powoduje znikanie z obiegu starszej, lepszej monety. Podróże i pobyty Kopernika na uczelniach w Krakowie (1491-1495) i w Italii (1497-1503) przybliżały go stale do zagadnień finansowych, tak aktualnych w wielkich komunach włoskich, a także w papieskim Rzymie początków Odrodzenia. Powrót na Warmię u schyłku 1503 r. i objęcie od 1510 r. licznych funkcji administracyjnych w kapitule we Fromborku zmuszały wręcz doktora prawa kanonicznego do zainteresowania się cyrkulacją pogarszającej się - zwłaszcza za sprawą ówczesnej polityki menniczej Prus Krzyżackich za wielkiego mistrza Albrechta von Hohenzollern- Ansbach także monety Prus Królewskich z Warmią. Kopernik stykał się ze sprawami monetarnymi najpierw jako wizytator, tj. kontroler gospodarki i finansów dóbr wspólnych kapituły (1511 r.). Jako kanclerz kapituły w latach 1511-1513 pełnił także obowiązki kontrolera rachunków, zwłaszcza kustodii warmińskiej. W 1512 r. był przełożonym kasy aprowizacyjnej kapituły. Wreszcie w latach 1516-1519 pełnił funkcję administratora dóbr wspólnych kapituły w komornictwach pieniężeńskim (melzackim) i olsztyńskim, działając w blisko 120 wsiach chłopskich przy pomocy kilkunastu urzędników gospodarczych. Corocznie rozliczał się przed kapitułą we Fromborku z efektów swego urzędowania. W latach 1510-1519 stawał się czołowym znawcą codziennego funkcjonowania ówczesnej monety pruskiej, jej rodzajów i wad płynących z jej postępującej deprecjacji. Świadomość tego miał biskup warmiński Fabian Luzjański (1512-1523), który jako prezes Stanów Prus Królewskich i zwierzchnik dominium podejmował od 1515 r. próby nacisku na wielkiego mistrza Albrechta, aby zaprzestał wybijania zdeprecjonowanej monety Prus Krzyżackich w Królewcu. Biskup wydawał też zakazy przyjmowania szelągów czy groszy krzyżackich. Podobny niepokój wyrażała Rada Gdańska, namawiając prezesa Stanów Prus Królewskich, aby wywarł wpływ na wielkiego mistrza i podjął rokowania z nim w kwestiach monetarnych (1516-1517 r.). Na zjeździe Stanów w Malborku w połowie lipca 1517 r. dyskutowano nad możliwością wybijania nowej monety Prus Królewskich i nieprzyjmowania monety krzyżackiej, zwłaszcza przy płaceniu czynszów przez poddanych chłopskich. Zwracano uwagę, że przy wybijaniu tej nowej monety nie powinno się szukać korzyści, i nie należy podnosić wartości grzywny pruskiej1. Zdaje się nie ulegać wątpliwości, że w wyniku dyskusji malborskiej biskup Luzjański zachęcił i nakłonił Kopernika, administratora rezydującego w Olsztynie, do przygotowania (lub ukończenia) teoretycznego uzasadnienia potrzeby reformy monety pruskiej. Przygotowania tego elaboratu Kopernik przypuszczalnie podjął się już wcześniej (we Fromborku). W każdym razie to z inicjatywy biskupa Luzjańskiego został on spisany najpewniej na zamku w Olsztynie latem 1517 r.
Tekst tego pierwszego traktatu został spisany po łacinie, był bowiem przeznaczony dla biskupa i kapituły warmińskiej, którym zapewne służyć miał jako pomoc w dalszych dyskusjach na zjazdach Stanów Prus Królewskich. Istotnie, biskup Luzjański otrzymał od Kopernika tekst traktatu, którego kopię sporządził własnoręcznie sekretarz biskupi Feliks Reich, u dołu zawierała ona określenie "N.C. Meditata" wraz z datą “15 sierpnia 1517 r." Kopia następnie została przesłana Radzie Gdańska, i przechowała się w jej zbiorach archiwalnych aż do 1945 r.; dzisiaj dysponujemy tylko jej fotokopią sporządzoną przez H. Schmaucha, który odnalazł w Gdańsku odpis Reicha i ogłosił drukiem w 1940 r.2 Dalsze kopie zostały sporządzone za sprawą biskupa Luzjańskiego w 1519 r. i przez niego uprzystępnione w czasie sejmu toruńskiego kancelarii koronnej Zygmunta Starego (kopie II i III).
"Rozmyślania" nie są ani obszerne, ani rozbudowane (dwie strony większego formatu) i dlatego określa się je niekiedy mianem "memoriału'' a nie traktatu. Jednak bez wątpienia zasługują one na miano traktatu ze względu na bogactwo i układ treści, bowiem Kopernik wychodząc z konkretnej analizy znanych mu dobrze stosunków pruskich przeniósł metodę naukową z obserwacji przyrody na zjawiska społeczno- gospodarcze.
W części pierwszej o charakterze ogólnym sformułował główne myśli dotyczące teorii pieniądza: źródłem jego wartości jest tylko kruszec - złoto lub srebro. Kopernik rozróżniał przy tym wartość (valor) i wartość szacunkową (estimatio) monety. Akcentował następstwa wybijania przez panującego monety gorszej wartości i szukania z tego głównie zysku. Sformułował przy tym prawo o wypieraniu z obiegu lepszego pieniądza przez gorszy i postulował, aby władza zwierzchnia nie czerpała korzyści z wybijania monety.
W części drugiej Kopernik krótko ukazywał aktualne stosunki pieniężne Prus Królewskich i spadek wartości ich monety, wyliczając jej rodzaje i wyjaśniając przyczyny spadku wartości poszczególnych rodzajów monet pruskich. Przyczyny tego widział także w nadużywaniu przez wielkie miasta pruskie prawa do bicia monety dla większych zysków. Doprowadziło to do spadku wartości szacunkowej monety pruskiej i do wypierania przez gorsze monety wcześniejszych, lepszych monet, że szkodą dla całej "pruskiej ojczyzny. Postulował wreszcie reformę wybijania monety przez utworzenie tylko jednej mennicy w Prusach Królewskich i wybijanie w niej ulepszonej monety (20 grzywien z jednego funta srebra), pod stemplem i w imieniu całej ojczyzny pruskiej. Miało się to odbywać przy kontroli częstotliwości wybijania nowych monet w oparciu o ustalone wartości poszczególnych jednostek monetarnych, co powinno też ograniczyć zyski z ich wybijania. Na koniec postulował całkowite wycofanie starej monety. Te koncepcje reformatorskie dotyczyły tylko Prus Królewskich (rzecz jasna wraz z Warmią) i ich odrębnej monety (moneta Prussie).
Określenie "patria-ojczyzna" w traktacie Kopernika jest zgodne z ówczesnymi pojęciami społeczeństwa Prus Królewskich, które bez względu na język, którym się posługiwało w życiu codziennym, tj. niemieckim, polskim lub staropruskim, czuło się najpierw związane terytorialnie, gospodarczo i uczuciowo z własnym krajem pruskim, jako miejscem urodzenia lub dłuższego zamieszkania. "Ojczyzna" Kopernika pozostaje pod niekwestionowanym zwierzchnictwem króla polskiego. Mieszkańcy Prus, tj. Prusacy, są zaś jego wiernymi poddanymi. W pojęciach tych wyraźnie zaznacza się patriotyzm terytorialny, związany z poczuciem przynależności politycznej do Korony Polskiej, przy akceptowaniu niektórych odrębności dzielnicy pruskiej, do których należy także własna moneta.
Marchia to Marchia Brandenburska, Pomerania to Księstwo Pomorskie czyli Pomorze Zachodnie: oba te kraje sąsiadowały z Prusami Królewskimi i utrzymywały z nimi stosunki gospodarcze.
Całość "Rozmyślań" to tylko pierwszy sondaż problematyki społeczno-finansowej, chociaż uderza wnikliwość spojrzenia Kopernika na charakter i rolę monety w kontekście aktualnych stosunków gospodarczo-społecznych Prus Królewskich. Uderza także dobra znajomość mechanizmów monetarnych pruskich oraz codzienne doświadczenia kanonika warmińskiego. Uderza też wyraźna niechęć mieszczańskiego syna do przywilejów monetarnych wielkich miast pruskich, także rodzinnego Torunia, w jego odczuciu nadmiernie wykorzystywanych dla wybijania spodlonej monety, co jednak miało stanowić od początku powód niechęci do postulowanej, głębokiej reformy monetarnej zwłaszcza ze strony Gdańska.
Ten pierwszy łaciński traktat Kopernika nie był dyskutowany na zjazdach Stanów Pruskich aż do 1522 r. Jednak upowszechnił go biskup Luzjański, zwłaszcza na wspomnianym już sejmie walnym w Toruniu, przy udziale króla Zygmunta Starego i Stanów Koronnych oraz Rady Pruskiej w grudniu 1519 r. Dzięki temu wszedł on do zbiorów kancelarii koronnej i to przez dwukrotne jego wpisanie (kopia II i III), chociaż nie miał tytułu, nazwiska autora i daty. Biskup Luzjański upowszechnił traktat Kopernika także wśród członków Rady Pruskiej (Gdańsk, wojewoda malborski Jerzy Bażyński), chociaż część kopii była zapewne w wersji niemieckiej z datą roczną "1519".
W druku jako podstawę przyjęto kopię gdańską (I), wykazując w przypisach odchylenia obu kopii (II i III) wpisanych przez pisarzy kancelarii koronnej. Odchylenia te nie są istotne, obie kopie ułatwiają zaś zrozumienie miejscami trudno dziś czytelnej kopii I (F. Reicha).
Źródło: Mikołaj Kopernik, Pisma pomniejsze, Warszawa 2007.
1 M. Biskup, Mikołaj Kopernik na zjeździe Stanów Prus Królewskich w Grudziądzu w marcu 1522 roku (do początków działalności dla reformy monetarnej), Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 4, 1994, s. 383-386.
2 H. Schmauch, Nikolaus Coppernicus und die preussische Münzreform, Gumbinnen 2940, s. 27-34 - kopia I