Modus cudendi monetam - Zasady bicia monety (1519-1522)
Niemieckie tłumaczenie traktatu o reformie monetarnej Prus Królewskich 1519 i 1522 r.
Oryginał: nieznany; kopia I z 1522 r.: Archiwum Państwowe, Gdańsk, 300, 29/6, k. 524v-546v, 22 x 29,5 cm, wpis traktatu z 1519 r. do recesów gdańskich z dodatkiem z 1522 r.; pełny tekst w języku niemieckim, z tytułem łacińskim oraz marginaliami dodanymi przez współczesnego kopistę; kopia II z końca XVI w.: Biblioteka Gdańska PAN, Ms. Uph., fol. 112, Rezesse St. Bornbacha, t. VII, s. 466 i 495-500, 18,5 x 29 cm; kopie z XVIII w.: Archiwum Państwowe, Gdańsk, Bibliotheca Archivi, sygn. 300 R/D 3, s. 1-17 i 300 R/D 6, s. 185-190; wszystkie te trzy kopie na podstawie kopii I, bez jej dodatku z 1522 r.
Traktat nazwany w XVI w. Modus cudendi monetam stanowi niemieckie tłumaczenie łacińskiej wersji traktatu Meditata. Tłumaczenie to sporządzono już w 1519 r. w związku z prośbą radców Prus Królewskich o zreferowanie traktatu; zapewne nastąpiło to w związku z grudniowym zjazdem radców Stanów Pruskich z Zygmuntem I Starym w 1519 r. w Toruniu, na którym miała być rozpatrywana sprawa tej reformy. Dyskusja nad nią nie rozwinęła się na skutek wybuchu wojny polsko-krzyżackiej. Tłumaczenie niemieckie było potrzebne dla użytku większości radców pruskich, nie znających dostatecznie języka łacińskiego. Nie jest pewne, czy tłumaczenie to sporządził sam Kopernik, czy też jeden z pisarzy wielkich miast pruskich, konkretnie Gdańska, co wydaje się prawdopodobniejsze. Zawiera ono bowiem wiele uproszczeń i nieścisłości, zwłaszcza w początkowej partii. Termin "estimatio" został najpierw przetłumaczony jako "wirdirunge", a także jako "achtunge und wiedyrunge", dopiero za trzecim razem użyto poprawnego terminu "achtunge". Uderza też nieścisłe oddanie terminu "cuiusuis rei publice" przez "eyner itczlichen gemeyne". Tłumaczenie niemieckie jest miejscami dość swobodne, zawiera ono tylko kilka drugorzędnych uzupełnień, które robią wrażenie komentarza dodanego przez tłumacza dla większej jasności tekstu, w szczególności przez dodawanie określenia przy jednym funcie srebra "das seint zcwe marg lotiges", rozwijanie nazwy jednostek monetarnych, np. "XX marg schillinge". Jedyna poważniejsza różnica występuje w końcowym fragmencie, gdzie podany jest inny skład kruszców w nowym skojcu: w tłumaczeniu niemieckim "schaeter von zcween pfund koppfer und I pfund wynniger j untcz silber vor XX marck", natomiast w tekście łacińskim z 1517 r. "scoti ex eris libris duabus et vncjis XI quartis tribus argenti pro marcis XX". Także w tłumaczeniu niemieckim występuje "eyner vor III der itczigen heller gewechselt wurde", a w łacińskiej wersji "pro quatuor denarijs remanentibus commutarentur". Jest to jednak w tym wypadku niewątpliwa omyłka kopisty gdańskiego.
Traktat w tej niemieckiej wersji został przez Kopernika odczytany na zjeździe Stanów Prus Królewskich i posłów Zygmunta I w Grudziądzu w dniu 21 III 1522 r. Kopernik, w nawiązaniu do dyskusji na zjeździe i wysuniętego tam przez posła królewskiego biskupa włocławskiego Macieja Drzewickiego postulatu o potrzebie wprowadzenia jednolitej monety na wszystkich ziemiach Korony Polskiej, dodał wówczas w zakończeniu swego traktatu propozycję zrównania wartości nowej monety Prus Królewskich z koronną, przez wybijanie 3 szelągów pruskich równoznacznych 1 groszowi polskiemu. Postulat ten, choć dopisany luźno po traktacie, zatytułowany Modus cudendi monetam jako postanowienie radców pruskich, zdaniem badaczy (H. Schmauch, E. Waschinski) mógł być jedynie dziełem Kopernika, świadcząc o zrozumieniu przez niego potrzeby ujednolicenia monety na obszarze podlegającym władzy królewskiej, co jednak nie pozbawiało Prus Królewskich prawa do własnej monety.
Podstawą niemieckiej edycji traktatu jest wpis jego do recesów gdańskich w protokole zjazdu grudziądzkiego z 21 III 1522 r. (kopia I).
Źródło: Mikołaj Kopernik, Pisma pomniejsze, Warszawa 2007.
