Modus cudendi monetam - Zasady bicia monety (1519-1522)

1519-1522 (wersja łacińska z końca XVI w.)

Kopia z końca XVI w.: Archiwum Państwowe, Toruń, Kat. II, sygn. VII-4, s. 334-336, 20x32,5 cm, wpisana w streszczeniach recesów zjazdów Stanów Prus Królewskich.

Tractatus de monetis jest skrótem traktatu z 1519 r. Modus cudendi monetam, sporządzonym zapewne głównie w końcu XVI w. w Toruniu i wpisanym do streszczeń recesów toruńskich. Zawierają one łacińskie streszczenia niemieckich protokołów zjazdów Stanów Pruskich czy Prus Królewskich z lat 1408-1653. Skrót traktatu mieści się w streszczeniu zjazdu Stanów Prus Królewskich w Grudziądzu z marca 1522 r.

Odkrywca tego przekazu L. A. Birkenmajer (Stromata Copernicana, s. 257-261) mylnie zakładał, że jest on w ogóle pierwszym kopernikowskim szkicem traktatu o reformie monetarnej. Błąd ten skorygował H. Schmauch (Nikolaus Coppernicus, s. 6-7), który słusznie podkreślił, że Tractatus de monetis jest tylko streszczeniem traktatu w wersji niemieckiej z 1519 r., dokonanym przez pisarza toruńskiego w końcu XVI w. Świadczą o tym nie tylko przytoczone przez niego w nawiasach terminy niemieckie "loticht" i "skotgewicht", ale i przetłumaczenie tych określeń, których nie ma w łacińskiej wersji traktatu z 1517 r. (Meditata - por. nr 4). Dotyczy to zwłaszcza określeń o wartości funta srebra "duas marcas vnciales", "marca vncialis pro decem marcis" i "marca vncialis ad 13 marcas".

Pisarz toruński dysponował jednak inną kopią niemieckiej wersji traktatu niż z recesów gdańskich. Była ona wpisana do spalonych w 1703 r. w czasie wielkiego pożaru ratusza Starego Miasta oryginalnych toruńskich recesów zjazdów Stanów Pruskich. Świadczy o tym zakończenie skrótu, gdzie podana jest wartość półszelągów "vnus vero quatuor modernis nummis permutaretur", podobnie więc jak w kopii I traktatu Meditata z 1517 r. Natomiast w kopii gdańskiej wersji niemieckiej z 1519 r. podano niewątpliwie mylnie "eyner vor III der itczigen heller gewechselt wurde".

Pisarz toruński najkrócej streścił pierwszą, ogólną część traktatu, najobszerniej zaś partie do- tyczące stosunków monetarnych w Prusach, zwłaszcza zaś projekt ich reformy. Streszczenie to jest wierne i oddające dobrze główny sens myśli Kopernika. Weryfikuje ono dodatkowo wiarygodność pełnej niemieckiej wersji z 1522 r. w recesach gdańskich.