Monete cudende ratio - Zasady bicia monety (ok. 1526)
[przed kwietniem 1526 r.]
Oryginał: nieznany; kopie z lat dwudziestych XVI w.: kopia I (M) Biblioteka Czartoryskich, Kraków, rkps 259, k. 85v-91v, 20,5 x 30 cm, spisana ręką pisarza Maurycego Ferbera, biskupa warmińskiego, tekst miejscami z plamami od wilgoci, marginesy obcięte o około l cm przy oprawianiu w sztywną okładkę w XIX w., znak wodny w postaci dwóch krzyży z koroną na k. 87-87v, 89-89v i 90-90v (kopia ta stanowi podstawę edycji jako "kopia lidzbarska"); kopia II (M1): GStAPK, Berlin, HBA, C. la Kasten 752, k. 2-6v (konwolut Feliksa Reicha a po jego śmierci w 1539 r. własność M. Kopernika), spisana ręką F. Reicha, papierowa, 22 x 32 cm; kopia III (M2): GStAPK, Ostpreussische Folianten, nr 12868, k. 41-49 (zbiór kanclerza pruskiego Friedricha Fischera), papierowa, 21,5 x 28,5
Traktat nazywany Monete cudende ratio – “Zasady bicia monety” jest trzecią i ostatnią wersją traktatu o reformie monety pruskiej, zachowaną w trzech kopiach, które nie mają daty rocznej ani dziennej. Najprawdopodobniejsza jest data "przed kwietniem 1526 r”.
Wersja traktatu Monete cudende ratio z 1526 r. jest znacznie rozszerzona i najdojrzalsza w porównaniu z obu wersjami z lat 1517-1522. Jest ona odbiciem zmienionych warunków politycznych (powstanie świeckiego lenna Prus Książęcych 1525 r.), zaawansowanej dyskusji nad reformą monetarną z pełnym uwzględnieniem zwierzchnictwa króla polskiego, czyli jedności politycznej obu części Prus z Koroną Polską i ich monetą. Znaczną rolę odegrało wzbogacenie aparatu naukowego samego Kopernika, który nie tylko musiał znać niektóre publikacje europejskie dotyczące problemów monetarnych, lecz także sięgnął do przekazów źródłowych w archiwaliach warmińskich, jak również do monet okresu krzyżackiego z XIV-XV w. oraz kursujących tak w Prusach Królewskich, jak w Koronie Polskiej w początkach XVI stulecia, ustalając ich wartość metodą prób złotniczych. Wszystko to wzbogaciło przedstawienie poglądów Kopernika tak na istotę monety, jak i jej rolę w życiu wewnętrznym Prus Królewskich z Warmią, a także wyostrzyło spojrzenie na założenia przyszłej reformy monetarnej. Nie stosował on jednak żadnych cytatów z dzieł poprzedników, nie kierował bowiem swego dziełka do świata nauki, lecz do "fachowców pruskich" (znających język łaciński) po to tylko, aby przekonać ich o kryzysie monety pruskiej i wpłynąć na nich w kwestii przyjęcia racjonalnej reformy. Praca ta nie była bowiem przeznaczona do druku.
W traktacie z 1526 r., opartym częściowo na tekście z 1517 r., przede wszystkim wzbogacony jest wstęp, w którym silnie podkreślono rolę spodlonej monety jako jednego z głównych źródeł upadku państwa. Ponownie przytoczono rozróżnienie wartości (valor) i szacunku (estimatio) monety oraz sprecyzowano prawo wypierania z obiegu lepszego pieniądza przez gorszy. Po raz pierwszy objaśniono tu przyczynę spadku wartości pieniądza na skutek zbytniego dodawania miedzi przy produkcji srebrnych i złotych monet. Zupełną nowość stanowił szeroki ustęp historyczny, nawiązujący do roli dobrej monety pruskiej w czasach krzyżackich, która pogarszała się od okresu pogrunwaldzkiego (po 1410 r.); wartość jej obniżała się na skutek dodawania 3/4 miedzi a tylko 1/4 srebra, co stało się powodem wypierania starszych, lepszych monet o większej zawartości srebra przez tę nową monetę. Próby reform z XV - początków XVI w. nie przyniosły rezultatu i Prusom grozi utrwalenie się monety miedzianej, tj. bez szlachetnego kruszcu, co doprowadzić może do upadku handlu, także z zagranicą, i może być prawdziwą klęską dla "najdroższej Ojczyzny" (tj. Prus), wobec której, po Bogu, poddani mają największe obowiązki, a nawet życie winni poświęcić. Na co dzień spadek wartości pieniądza powoduje powszechną drożyznę, ze szkodą dla całego społeczeństwa. Doświadczenie uczy bowiem, że rozkwitają kraje, w których jest dobra moneta, upadają zaś te, w których jest moneta gorsza, czego dowodzi przykład właśnie Prus. Kraje z dobrą monetą rozkwitają, zwłaszcza w dziedzinie sztuki i rzemiosła, natomiast w Prusach obniżenie wartości monety spowodowało wzrost wszystkich cen.
Wyjściem z tych zaistniałych trudności może być tylko zamknięcie wszystkich mennic. Kopernik wysuwa więc całkiem nowy projekt wprowadzenia w obu częściach Prus tylko jednej mennicy krajowej, która wybijałaby monety ze znakami wszystkich ziem pruskich (a nie tylko miasta, w którym wybija się monetę) z koroną królewską na znak zwierzchnictwa Królestwa Polskiego. Gdyby jednak książę pruski Albrecht domagał się własnej mennicy, wówczas na wybijanej monecie byłby jego herb, także z koroną królewską u góry. Jednak w całych Prusach byłyby tylko dwie mennice, z których jedna wybijałaby monetę z herbem królewskim na jednej, a Prus Królewskich na drugiej stronie. Druga zaś wybijałaby monetę z herbem królewskim, a na drugiej stronie - z książęcym. Jednak wybijanie monet w obu mennicach mogło odbywać się tylko z woli króla, oba też rodzaje monet byłyby przyjmowane w całej Koronie Polskiej. Kopernik powtarza dalej swój nieco złagodzony pogląd, że panujący w obu częściach Prus nie powinni szukać zysku z wybijania monety, a tylko zwrotu kosztów poniesionych przy ich wybijaniu. Powtarza też postulat całkowitego wycofania starej monety z obiegu po wybiciu nowej, aby uniknąć groźby jej zniknięcia i zamieszania w życiu społeczeństwa.
Zupełnie nowy jest kolejny ustęp dotyczący stosunku szacunku (ceny) monet srebrnych i złotych, który winien być identyczny do stosunku ceny czystego srebra i złota, gdyż wywrze to wpływ na reformę monetarną. Z zasady należy wybijać z funta czystego srebra tylko 20 grzywien, z potrąceniem wydatków menniczych, wówczas bowiem moneta pruska będzie dostosowana do polskiej (koronnej), a 20 groszy pruskich i polskich stanowić będzie grzywnę pruską.
Całość wywodów zamyka podsumowanie z wyliczeniem w sześciu punktach wymienionych już głównych zasad tej reformy, przy szerszym rozwinięciu założeń dla wybijania poszczególnych rodzajów monet pruskich oraz stosowanej przy tym domieszki miedzianej.
Całość traktatu uzupełnia dodatek źródłowy w postaci uchwały zjazdu Stanów Prus Krzyżackich w Malborku z 6 listopada 1418 r., która wyjaśniała, w jaki sposób należy regulować należności, zwłaszcza czynsze, w starej i nowej monecie; miało to stanowić wzór dla przeliczeń należności pieniężnych po reformie monetarnej Prus.
Traktat Kopernika zyskał wysoką opinię u badaczy historii ekonomii i monety, akcentujących wysoki poziom myśli naukowej i wysuwanie daleko idących założeń reformy pieniądza. Akcentuje się przy tym, iż poglądy te były odbiciem pogłębionego warsztatu naukowego autora, a zarazem dowodem społecznej więzi autora z warstwą mieszczańską, przy słabszym tylko dostrzeganiu ludności wiejskiej. Podkreślano też realistyczny pogląd Kopernika na istotę i funkcję pieniądza, przy odrzuceniu panującej wcześniej nominalistycznej teorii monetarnej. Uderza zbliżenie się Kopernika do merkantylistycznych zapatrywań, zwłaszcza dzięki pełnemu docenianiu roli rzemiosła i handlu. Akcentuje się także wysokie znaczenie prawa złego pieniądza wypierającego lepszą monetę, gdyż ma ono charakter europejski, mimo że bardziej znany jest pogląd Anglika Tomasza Greshama, kanclerza królowej Elżbiety I (1558 r.), dlatego cytuje się dzisiaj to prawo jako "Kopernika-Greshama”. Podkreśla się także postulat scentralizowania wybijania monety, przy pozbawieniu wielkich miast pruskich ich średniowiecznych uprawnień menniczych. Akcentuje się również dążenie Kopernika do ściślejszych więzi obu części Prus i Korony Polskiej, także w aspekcie jedności monetarnej. Dlatego, mimo iż nie wszystkie postulaty Kopernika zostały zrealizowane w uchwalonej reformie monetarnej Prus Królewskich i Książęcych (1528 r.) i przy tworzeniu mennic pod naciskiem zwłaszcza Gdańska i Torunia, to jednak pruski system monetarny został dostosowany do polskiego, a stopa mennicza przyjęta na wzór koronnej. Oznaczało to, iż obie części Prus przystąpiły do unii monetarnej z Koroną Polską, która - z pewnymi odchyleniami - utrzymała się przez następne dwa i pół stulecia.
Problemy traktatu monetarnego z 1526 r. analizowane są w rozprawach, zwłaszcza Franciszka Bujaka (Traktat Kopernika o monecie, s. 40-103), Jana Dmochowskiego (Mikołaja Kopernika rozprawy o monecie i inne pisma ekonomiczne, s. XXXXVI-LXX/Il), Edwarda Lipińskiego (Poglądy ekonomiczne Mikołaja Kopernika, Warszawa 1955, s. 21-124) i Stefana Cackowskiego (Mikołaj Kopernik jako ekonomista, Toruń 1970, s. 35-50; w tychże podana także dalsza literatura).
Występujący w ustępie traktatu z 1526 r., dotyczącym historii monetarnej, wielcy mistrzowie krzyżaccy to: Winrych von Kniprode (1352-1382), Konrad von Jungingen (1393-1407),Ulryk von Jungingen (1407-1410), Henryk von Plauen (1410-1413), Michał Kuchmeister (1414-1422) i Paweł von Rusdorf (1422-1441). "Marchia" to Marchia Brandenburska.
Źródło: Mikołaj Kopernik, Pisma pomniejsze, Warszawa 2007.
