Zarys podstaw astronomii (Commentariolus)
Oryginał: zaginiony
Zarys podstaw astronomii, znany szerzej pod łacińskim tytułem Commentariolus, to najważniejsze, pochodzące z początków XVI w., przedstawienie teorii heliocentrycznej, której wpływ miał ważne znaczenie dla nowych modeli astronomii jeszcze w następnym stuleciu1. Radykalne poparcie dla astronomii heliocentrycznej, choć bez powoływania się imiennie na źródła, przedstawiał i opublikował w 1640 r. matematyk i astronom, profesor Wojciech Strażyc2, w rozprawie pod tytułem Questio astronomica in Alma Academia Cracoviensi, jako temat do publicznej debaty. Także na uniwersytecie w Rostocku jeszcze w połowie XVII w. odbył się cykl seminariów poświęcony Kopernikowskiemu porządkowi świata3.
W krótkim, zwięzłym wykładzie Kopernik podał w Zarysie nowe rozwiązania geometryczne i podstawowe wartości niektórych parametrów ruchu planet. Zakres treściowy i forma wykładu pozwalają na wskazanie bezpośredniego wzoru literackiego w tak zwanych teorykach planet, należących do podstawowego kanonu pism astronomicznych europejskiego późnego średniowiecza. Proweniencja teoryk sięga starożytności; od połowy XV w. naczelne miejsce zajęły Nowe teoryki planet Jerzego Peurbacha (wykładane i komentowane w Krakowie w okresie studiów Kopernika). Umieszczając Zarys w tej tradycji piśmienniczej podkreślić trzeba konsekwentne przeciwstawianie przez Kopernika tez dotyczących podstawowego układu odniesienia (heliocentrycznego) tezom Nowych teoryk planet Peurbacha (układu geocentrycznego)4. Teoria precesji omawiana przez Peurbacha (jako "ruch ósmej sfery") na końcu teoryk, w Zarysie została umieszczona przed teorią Księżyca i planet. W podobny sposób różnił się układ treści Obrotów - głównego dzieła Kopernika i Almagestu Ptolemeusza.
W Zarysie Kopernik zapowiedział opublikowanie pełnego wywodu o charakterze matematycznym w późniejszym "większym dziele". Jednakże astronomia heliocentryczna w Obrotach nie była prostym rozwinięciem założeń podanych w Zarysie. Różnice między obu dziełami dotyczą przede wszystkim modeli orbit planetarnych: w Zarysie są one dwuepicykliczne, przy czym pierwszy epicykl wraz z deferentem odpowiadają mimośrodowym deferentom planet, jakie przyjmował Kopernik dla planet w Obrotach. Dalsze zmiany dotyczyły teorii precesji, w Zarysie zaledwie naszkicowanej. Po napisaniu Zarysu nastąpiło też odkrycie przez Kopernika ruchomości linii absyd planetarnych, dokonane dzięki porównaniu obserwacji własnych ze starożytnymi. Do własnych ustaleń odwołuje się Kopernik tylko w jednym fragmencie Zarysu, przy określaniu długości roku gwiazdowego; poza tym wykorzystuje dane liczbowe przyjmowane powszechnie we współczesnej mu astronomii, czerpane przede wszystkim z Tablic astronomicznych króla Alfonsa i ze skróconej wersji łacińskiej Almagestu Ptolemeusza, opracowanej przez Jerzego Peurbacha i Jana Regiomontana (Epitome in Almagestum, Wenecja 1496).
Jakie było przeznaczenie Zarysu? Krytykując w Liście do Bernarda Wapowskiego teorię ruchu ósmej sfery Jana Wernera, Kopernik powstrzymał się od przedstawienia własnych poglądów. Jeszcze w ostatnich latach życia, pisząc List dedykacyjny do Obrotów, wspominał o swej niechęci do rozpowszechniania wiadomości o nowej teorii. Fakty te świadczą, że Zarys również nie był przeznaczony dla dużej liczby czytelników, lecz jedynie dla osób z bliskiego mu kręgu. Owego szczupłego grona odbiorców Zarysu szukać trzeba przede wszystkim w środowisku naukowym Krakowa, z którym Kopernik utrzymywał wieloletnie kontakty. Bezpośrednim tego dowodem jest wzmianka o "rozprawie głoszącej, że Ziemia się porusza, a Słońce pozostaje nieruchome" w inwentarzu biblioteki Macieja z Miechowa z 1514 r.5
Data powstania Zarysu była przedmiotem wielu studiów; może być jednak ustalona jedynie w przybliżeniu. Odkrywca Zarysu M. Curtze mylnie uważał go za krótkie wprowadzenie do Obrotów. L.A. Birkenmajer zwrócił pierwszy uwagę na istotne różnice w szczegółach teorii w Zarysie i w Obrotach oraz wskazał na przesłanki dla ustalenia okresu, w którym Zarys musiał być napisany. Widoczna w tekście Zarysu znajomość Epitome Regiomontana i Peurbacha, wydanego w Wenecji w 1496 r., oraz Almanachu z 1502 r. pozwala na stwierdzenie, że Zarys pisany był po tej ostatniej dacie. Z kolei cytowana wyżej wzmianka w inwentarzu z 1514 r. zdaje się świadczyć, że traktat Kopernika dotarł do Krakowa - a więc oczywiście i był napisany przed 1514 r. Późniejszą datę napisania Zarysu wykluczyć można również wobec faktu, że bezpośrednio po tej dacie podjął Kopernik prace teoretyczne i obserwacyjne, które doprowadziły do wspomnianych już zmian w geometrycznych szczegółach teorii. Węzłowe znaczenie dla datowania Zarysu ma wzmianka Marcina Raabego (Korwina) w wierszu zamieszczonym na wstępie kopernikowskiego przekładu Listów Teofilakta Symokatty, opublikowanego w Krakowie w 1509 r. W wierszu tym Korwin sławi Kopernika, stwierdzając, że "zjawisk przyczyny on na podziwu godnych umie objaśniać zasadach"6. Owe "podziwu godne zasady" można zapewne wiązać z istnieniem sformułowanego już zarysu nowej teorii astronomicznej. Pismo Kopernika powstałoby więc najprawdopodobniej około 1509 r.
Autograf Zarysu nie zachował się, a uratowanie jego tekstu w odpisach zawdzięczać należy w dużej mierze Tychonowi Brahemu. Otrzymawszy w 1575 r. kopię Zarysu od czeskiego astronoma Tadeusza Hajka, Tycho Brahe rozpowszechniał rozprawę Kopernika w odpisach wśród współczesnych astronomów. Relacja o tym, zawarta w Astronomiae instauratae progymnasmata7, pozostawała przez następne stulecia jedynym drukowanym świadectwem istnienia Zarysu.
W 1878 r. Curtze8 opublikował tekst Zarysu na podstawie kopii, odkrytej w ówczesnej Cesarskiej Bibliotece Dworskiej w Wiedniu (dziś Austriacka Biblioteka Narodowa). Wiedeński odpis jest niekompletny, brak w nim mianowicie jednej karty zawierającej większą część rozdziału omawiającego teorię ruchu Księżyca. Pochodził z kręgu Tychona Brahego i należał do jego asystenta, duńskiego astronoma Christiana Sørensena Longomontanusa9.
Trzy lata później, w 1881 r., odkryty został przez A. Lindhagena drugi, tym razem kompletny, odpis Zarysu w bibliotece Królewskiej Akademii Nauk w Sztokholmie10. Tekst jest zapisany na kartach współoprawnych z egzemplarzem drugiego wydania Obrotów (Bazylea 1566), pochodzącym z biblioteki Jana Heweliusza. Na podstawie obu przekazów L. Prowe opracował krytyczne wydanie tekstu, opublikowane w 1884 r.11 Wydanie to było jednak obarczone pomyłkami i niepoprawionym błędami samych przekazów; do ich usunięcia przyczynili się wydawcy przekładów, w niewielkiej mierze niemieckich12, a przede wszystkim autorzy komentowanych przekładów angielskich, E. Rosen i N. Swerdlow13. Nową wersję oryginalnego tekstu łacińskiego, na podstawie obu wspomnianych już przekazów, opracował w 1953 r. R. Gansiniec.
Odkryty w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia trzeci odpis Zarysu, znajdujący się w Bibliotece King's College w Aberdeen14, jest kopią z 1585 r., sporządzoną w Rostocku przez Duncana Liddela i zapisaną na interfoliach bazylejskiego wydania Obrotów z 1566 r. Jej podstawą był zapewne tekst Tychona Brahego, pozostającego w tym okresie w kontaktach naukowych z Liddelem15.
Tłumaczenie Jerzego Drewnowskiego, zamieszczone na portalu Nicolaus Copernicus Thorunensis, jest pierwszym polskim przekładem całego dziełka i ma za podstawę tekst łaciński przygotowany do trzeciego tomu Opera omnia Nicolai Copernici według wszystkich trzech przekazów: z Wiednia, Sztokholmu i Aberdeen. W opracowaniu wykorzystano wspomnianą wyżej wersję recenzji Zarysu, pochodzącą ze spuścizny po zmarłym w 1958 r. prof. Ryszardzie Gansińcu, opartą na odpisach wiedeńskim i sztokholmskim. Z recenzji tej przejęto w szczególności interpunkcję i ortografię.
Źródło: Mikołaj Kopernik, Pisma pomniejsze, Warszawa 2007.
1 J. Kepler, Epitome astronomiae Copernicanae, Linz 1621, rozdz. 7.
2 Treść i znaczenie wykładów Strażyca zostały przedstawione w: J. Dobrzycki, Święty Jerzy gra na skrzypkach, czyli krakowski spór o podstawy i metody nauki w XVII wieku, "Odrodzenie i Reformacja w Polsce", t. 42, 1998, s. 75- 81.
3 De Systemate Mundi Copernicano, Discursus Physico Mathematicus, In Illustri Academia Rostochiensi, Sex Disputationibus Publicis Propositus, Rostock 1652.
4 J. Dobrzycki, Notes on Copernicus’s Early Heliocentrism, "Journal for the History of Astronomy", vol. 32, 2001, s.223- 225.
5 Opublikowana przez L.A. Birkenmajera w: Stromata Copernicana, Kraków 1924, s. 200-202.
6 Teofilakt Symokatta, Listy, tłum. J. Parandowski, Warszawa 1953, s. 132.
7 Tycho Brahe, Astronomiae instauratae progymnasmata, Praga 1602, patrz Tychonis Brahe Dani Opera omnia, vol. II, s. 428.
8 "Mittheilungen des Coppernicus-Vereins", Bd. l, 1878, s. 1-17.
9 Austriacka Biblioteka Narodowa w Wiedniu, rkps 10530, k. 34-43 (w dawnej numeracji k. 56-59,61-66).
10 Tekst Zarysu pochodzi zapewne z przełomu XVI i XVII w., zapisany jest ręką na ośmiu kartach współoprawnych z egzemplarzem drugiego wydania De revolutionibus Kopernika w Bibliotece Królewskiej Akademii Nauk w Sztokholmie. Są to karty 2-9 poszytu liczącego łącznie 39 kart, poza tekstem Zarysu, pustych. Papier nosi znak wodny "orzeł z pastorałem na piersi" (Briquet, t. I, nr 1357), odpowiadający dacie produkcji około 1580 r. Wydanie: A. Lindhagen, "Bihang till K. Svenska Vet. Akad. Handlingar", 6, 1880-1882, nr 12 (1881), s. 1-15; reprodukcja rękopisu: M. Kopernik, Dzieła wszystkie, t. 4, tabl. LV.
11 L. Prowe, Nicolaus Coppemicus, Bd. 2, Berlin 1884, s. 184-202.
12 A. Müller w "Zeitschrift für Geschichte und Altertumskunde Ermlands", Bd. 12, 1899, s. 359-382; F. Rossmann,. Nicolaus Kopemicus, Erster Entwurf seines Weltsystems, Monachium 1948.
13 E. Rosen, Three Copemican Treatises, 3 wyd., Nowy Jork 1971; N. Swerdlow, The Derivation and First Draft of Copemicus's Planetary Theory, "Proceedings of the American Philosophical Society", vol. 117, 1973, s. 423-512.
14 W.P.D. Wightman, Science and the Renaissance, vol. 2. Edynburg 1962, s. 67; J. Dobrzycki, W.P.D. Wightman, The Commentariolus of Copenicus, "Nature", vol. 208, 1965, s. 1263; J. Dobrzycki, The Aberdeen copy of Copernicus's Commentariolus, , "Journal for the History of Astronomy”, t.4, 1973, s. 124-127.
15 Duncan Liddell (1551-1613), szkocki lekarz i astronom, sporządził odpis Zarysu w Rostocku w listopadzie 1585 r. Treść traktatu Kopernika jest rozrzucona na kartach papieru współoprawnych z drugim wydaniem De revolutionibus: wstęp - przed k. 1 (początek I księgi); teoria ruchu Słońca i punktów równonocy przed k. 86 (przy rozdz. 15, księgi III); Księżyc przed k. 101 (ks. IV, rozdz. 3); planety górne przed k. 149 (ks. V, rozdz. 9); Wenus przed k. 161 (ks. V, rozdz. 20) i Merkury przed k. 169 (ks. V, rozdz. 29). Według relacji Tychona Brahego (De nova stella, Frankfurt 1610, s. 479) duński astronom otrzymał traktat Kopernika w 1575 r. od Tadeusza Hajka i przekazał go "alijs quibusdam in Germania mathematicis". Reprodukcja rękopisu: M. Kopernik, Dzieła wszystkie, t. 4, tabl. LIV.
