Zarys podstaw astronomii (Commentariolus)

Oryginał: zaginiony

Zarys podstaw astronomii, znany szerzej pod łacińskim tytułem Commentariolus, to najważniejsze, pochodzące z początków XVI w., przedstawienie teorii heliocentrycznej, której wpływ miał ważne znaczenie dla nowych modeli astronomii jeszcze w następnym stuleciu¹. Radykalne poparcie dla astronomii heliocentrycznej, choć bez powoływania się imiennie na źródła, przedstawiał i opublikował w 1640 r. matematyk i astronom, profesor Wojciech Strażyc², w rozprawie pod tytułem Questio astronomica in Alma Academia Cracoviensi, jako temat do publicznej debaty. Także na uniwersytecie w Rostocku jeszcze w połowie XVII w. odbył się cykl seminariów poświęcony Kopernikowskiemu porządkowi świata³.

W krótkim, zwięzłym wykładzie Kopernik podał w Zarysie nowe rozwiązania geometryczne i podstawowe wartości niektórych parametrów ruchu planet. Zakres treściowy i forma wykładu pozwalają na wskazanie bezpośredniego wzoru literackiego w tak zwanych teorykach planet, należących do podstawowego kanonu pism astronomicznych europejskiego późnego średniowiecza. Proweniencja teoryk sięga starożytności; od połowy XV w. naczelne miejsce zajęły Nowe teoryki planet Jerzego Peurbacha (wykładane i komentowane w Krakowie w okresie studiów Kopernika). Umieszczając Zarys w tej tradycji piśmienniczej podkreślić trzeba konsekwentne przeciwstawianie przez Kopernika tez dotyczących podstawowego układu odniesienia (heliocentrycznego) tezom Nowych teoryk planet Peurbacha (układu geocentrycznego)⁴. Teoria precesji omawiana przez Peurbacha (jako "ruch ósmej sfery") na końcu teoryk, w Zarysie została umieszczona przed teorią Księżyca i planet. W podobny sposób różnił się układ treści Obrotów - głównego dzieła Kopernika i Almagestu Ptolemeusza.

W Zarysie Kopernik zapowiedział opublikowanie pełnego wywodu o charakterze matematycznym w późniejszym "większym dziele". Jednakże astronomia heliocentryczna w Obrotach nie była prostym rozwinięciem założeń podanych w Zarysie. Różnice między obu dziełami dotyczą przede wszystkim modeli orbit planetarnych: w Zarysie są one dwuepicykliczne, przy czym pierwszy epicykl wraz z deferentem odpowiadają mimośrodowym deferentom planet, jakie przyjmował Kopernik dla planet w Obrotach. Dalsze zmiany dotyczyły teorii precesji, w Zarysie zaledwie naszkicowanej. Po napisaniu Zarysu nastąpiło też odkrycie przez Kopernika ruchomości linii absyd planetarnych, dokonane dzięki porównaniu obserwacji własnych ze starożytnymi. Do własnych ustaleń odwołuje się Kopernik tylko w jednym fragmencie Zarysu, przy określaniu długości roku gwiazdowego; poza tym wykorzystuje dane liczbowe przyjmowane powszechnie we współczesnej mu astronomii, czerpane przede wszystkim z Tablic astronomicznych króla Alfonsa i ze skróconej wersji łacińskiej Almagestu Ptolemeusza, opracowanej przez Jerzego Peurbacha i Jana Regiomontana (Epitome in Almagestum, Wenecja 1496).

Jakie było przeznaczenie Zarysu? Krytykując w Liście do Bernarda Wapowskiego teorię ruchu ósmej sfery Jana Wernera, Kopernik powstrzymał się od przedstawienia własnych poglądów. Jeszcze w ostatnich latach życia, pisząc List dedykacyjny do Obrotów, wspominał o swej niechęci do rozpowszechniania wiadomości o nowej teorii. Fakty te świadczą, że Zarys również nie był przeznaczony dla dużej liczby czytelników, lecz jedynie dla osób z bliskiego mu kręgu. Owego szczupłego grona odbiorców Zarysu szukać trzeba przede wszystkim w środowisku naukowym Krakowa, z którym Kopernik utrzymywał wieloletnie kontakty. Bezpośrednim tego dowodem jest wzmianka o "rozprawie głoszącej, że Ziemia się porusza, a Słońce pozostaje nieruchome" w inwentarzu biblioteki Macieja z Miechowa z 1514 r.⁵

Data powstania Zarysu była przedmiotem wielu studiów; może być jednak ustalona jedynie w przybliżeniu. Odkrywca Zarysu M. Curtze mylnie uważał go za krótkie wprowadzenie do Obrotów. L.A. Birkenmajer zwrócił pierwszy uwagę na istotne różnice w szczegółach teorii w Zarysie i w Obrotach oraz wskazał na przesłanki dla ustalenia okresu, w którym Zarys musiał być napisany. Widoczna w tekście Zarysu znajomość Epitome Regiomontana i Peurbacha, wydanego w Wenecji w 1496 r., oraz Almanachu z 1502 r. pozwala na stwierdzenie, że Zarys pisany był po tej ostatniej dacie. Z kolei cytowana wyżej wzmianka w inwentarzu z 1514 r. zdaje się świadczyć, że traktat Kopernika dotarł do Krakowa - a więc oczywiście i był napisany przed 1514 r. Późniejszą datę napisania Zarysu wykluczyć można również wobec faktu, że bezpośrednio po tej dacie podjął Kopernik prace teoretyczne i obserwacyjne, które doprowadziły do wspomnianych już zmian w geometrycznych szczegółach teorii. Węzłowe znaczenie dla datowania Zarysu ma wzmianka Marcina Raabego (Korwina) w wierszu zamieszczonym na wstępie kopernikowskiego przekładu Listów Teofilakta Symokatty, opublikowanego w Krakowie w 1509 r. W wierszu tym Korwin sławi Kopernika, stwierdzając, że "zjawisk przyczyny on na podziwu godnych umie objaśniać zasadach"⁶. Owe "podziwu godne zasady" można zapewne wiązać z istnieniem sformułowanego już zarysu nowej teorii astronomicznej. Pismo Kopernika powstałoby więc najprawdopodobniej około 1509 r.

Autograf Zarysu nie zachował się, a uratowanie jego tekstu w odpisach zawdzięczać należy w dużej mierze Tychonowi Brahemu. Otrzymawszy w 1575 r. kopię Zarysu od czeskiego astronoma Tadeusza Hajka, Tycho Brahe rozpowszechniał rozprawę Kopernika w odpisach wśród współczesnych astronomów. Relacja o tym, zawarta w Astronomiae instauratae progymnasmata⁷, pozostawała przez następne stulecia jedynym drukowanym świadectwem istnienia Zarysu.

W 1878 r. Curtze⁸ opublikował tekst Zarysu na podstawie kopii, odkrytej w ówczesnej Cesarskiej Bibliotece Dworskiej w Wiedniu (dziś Austriacka Biblioteka Narodowa). Wiedeński odpis jest niekompletny, brak w nim mianowicie jednej karty zawierającej większą część rozdziału omawiającego teorię ruchu Księżyca. Pochodził z kręgu Tychona Brahego i należał do jego asystenta, duńskiego astronoma Christiana Sørensena Longomontanusa⁹.

Trzy lata później, w 1881 r., odkryty został przez A. Lindhagena drugi, tym razem kompletny, odpis Zarysu w bibliotece Królewskiej Akademii Nauk w Sztokholmie¹⁰. Tekst jest zapisany na kartach współoprawnych z egzemplarzem drugiego wydania Obrotów (Bazylea 1566), pochodzącym z biblioteki Jana Heweliusza. Na podstawie obu przekazów L. Prowe opracował krytyczne wydanie tekstu, opublikowane w 1884 r.¹¹ Wydanie to było jednak obarczone pomyłkami i niepoprawionym błędami samych przekazów; do ich usunięcia przyczynili się wydawcy przekładów, w niewielkiej mierze niemieckich¹², a przede wszystkim autorzy komentowanych przekładów angielskich, E. Rosen i N. Swerdlow¹³. Nową wersję oryginalnego tekstu łacińskiego, na podstawie obu wspomnianych już przekazów, opracował w 1953 r. R. Gansiniec.

Odkryty w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia trzeci odpis Zarysu, znajdujący się w Bibliotece King's College w Aberdeen¹⁴, jest kopią z 1585 r., sporządzoną w Rostocku przez Duncana Liddela i zapisaną na interfoliach bazylejskiego wydania Obrotów z 1566 r. Jej podstawą był zapewne tekst Tychona Brahego, pozostającego w tym okresie w kontaktach naukowych z Liddelem¹⁵.

Tłumaczenie Jerzego Drewnowskiego, zamieszczone na portalu Nicolaus Copernicus Thorunensis, jest pierwszym polskim przekładem całego dziełka i ma za podstawę tekst łaciński przygotowany do trzeciego tomu Opera omnia Nicolai Copernici według wszystkich trzech przekazów: z Wiednia, Sztokholmu i Aberdeen. W opracowaniu wykorzystano wspomnianą wyżej wersję recenzji Zarysu, pochodzącą ze spuścizny po zmarłym w 1958 r. prof. Ryszardzie Gansińcu, opartą na odpisach wiedeńskim i sztokholmskim. Z recenzji tej przejęto w szczególności interpunkcję i ortografię.

---

¹ J. Kepler, Epitome astronomiae Copernicanae, Linz 1621, rozdz. 7.

² Treść i znaczenie wykładów Strażyca zostały przedstawione w: J. Dobrzycki, Święty Jerzy gra na skrzypkach, czyli krakowski spór o podstawy i metody nauki w XVII wieku, "Odrodzenie i Reformacja w Polsce", t. 42, 1998, s. 75- 81.

³ De Systemate Mundi Copernicano, Discursus Physico Mathematicus, In Illustri Academia Rostochiensi, Sex Disputationibus Publicis Propositus, Rostock 1652.

⁴ J. Dobrzycki, Notes on Copernicus’s Early Heliocentrism, "Journal for the History of Astronomy", vol. 32, 2001, s.223- 225.

⁵ Opublikowana przez L.A. Birkenmajera w: Stromata Copernicana, Kraków 1924, s. 200-202.

⁶ Teofilakt Symokatta, Listy, tłum. J. Parandowski, Warszawa 1953, s. 132.

⁷ Tycho Brahe, Astronomiae instauratae progymnasmata, Praga 1602, patrz Tychonis Brahe Dani Opera omnia, vol. II, s. 428.

⁸ "Mittheilungen des Coppernicus-Vereins", Bd. l, 1878, s. 1-17.

⁹ Austriacka Biblioteka Narodowa w Wiedniu, rkps 10530, k. 34-43 (w dawnej numeracji k. 56-59,61-66).

¹⁰ Tekst Zarysu pochodzi zapewne z przełomu XVI i XVII w., zapisany jest ręką na ośmiu kartach współoprawnych z egzemplarzem drugiego wydania De revolutionibus Kopernika w Bibliotece Królewskiej Akademii Nauk w Sztokholmie. Są to karty 2-9 poszytu liczącego łącznie 39 kart, poza tekstem Zarysu, pustych. Papier nosi znak wodny "orzeł z pastorałem na piersi" (Briquet, t. I, nr 1357), odpowiadający dacie produkcji około 1580 r. Wydanie: A. Lindhagen, "Bihang till K. Svenska Vet. Akad. Handlingar", 6, 1880-1882, nr 12 (1881), s. 1-15; reprodukcja rękopisu: M. Kopernik, Dzieła wszystkie, t. 4, tabl. LV.

¹¹ L. Prowe, Nicolaus Coppemicus, Bd. 2, Berlin 1884, s. 184-202.

¹² A. Müller w "Zeitschrift für Geschichte und Altertumskunde Ermlands", Bd. 12, 1899, s. 359-382; F. Rossmann,. Nicolaus Kopemicus, Erster Entwurf seines Weltsystems, Monachium 1948.

¹³ E. Rosen, Three Copemican Treatises, 3 wyd., Nowy Jork 1971; N. Swerdlow, The Derivation and First Draft of Copemicus's Planetary Theory, "Proceedings of the American Philosophical Society", vol. 117, 1973, s. 423-512.

¹⁴ W.P.D. Wightman, Science and the Renaissance, vol. 2. Edynburg 1962, s. 67; J. Dobrzycki, W.P.D. Wightman, The Commentariolus of Copenicus, "Nature", vol. 208, 1965, s. 1263; J. Dobrzycki, The Aberdeen copy of Copernicus's Commentariolus, , "Journal for the History of Astronomy”, t.4, 1973, s. 124-127.

¹⁵ Duncan Liddell (1551-1613), szkocki lekarz i astronom, sporządził odpis Zarysu w Rostocku w listopadzie 1585 r. Treść traktatu Kopernika jest rozrzucona na kartach papieru współoprawnych z drugim wydaniem De revolutionibus: wstęp - przed k. 1 (początek I księgi); teoria ruchu Słońca i punktów równonocy przed k. 86 (przy rozdz. 15, księgi III); Księżyc przed k. 101 (ks. IV, rozdz. 3); planety górne przed k. 149 (ks. V, rozdz. 9); Wenus przed k. 161 (ks. V, rozdz. 20) i Merkury przed k. 169 (ks. V, rozdz. 29). Według relacji Tychona Brahego (De nova stella, Frankfurt 1610, s. 479) duński astronom otrzymał traktat Kopernika w 1575 r. od Tadeusza Hajka i przekazał go "alijs quibusdam in Germania mathematicis". Reprodukcja rękopisu: M. Kopernik, Dzieła wszystkie, t. 4, tabl. LIV.