List Kopernika do Bernarda Wapowskiego
Frombork, 3 VI 1524 r.
Oryginał: zaginiony.
Kopie z XVI w.: Berlin, Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz, Cod. Lat. Fol. 83, k. 8-10; Wien, Österreichische Nationalbibliothek, Sammlung von Handschriften und alten Drucken, Cod. 9737, fol. 1-9v; Oxford, Bodleian Library, Ms Saville 47, fol. 28-32v.; Uppsala, Astronomska Observatoriet, Coll. Hjörter, H III. 34; Schweinfurt, Stadtarchiv, Handschrift 1 Ha 14, fol. k. 9-13 v.
Datowany z Fromborka 3 czerwca 1524 r. list Mikołaja Kopernika do Bernarda Wapowskiego w Krakowie, sekretarza królewskiego, historyka i kartografa (ok. 1445-1535), znany też jako List o ruchu ósmej sfery, nie mieści się w kategorii korespondencji bieżącej astronoma. W formalnych ramach listu zawarte jest krytyczne omówienie teorii ruchu ósmej sfery współczesnego matematyka i astronoma norymberskiego Jana Wernera.
Jan Werner z Norymbergi (1468-1522) należał do najwybitniejszych matematyków swoich czasów. Po studiach w Ingolstadt i we Włoszech żył w Norymberdze, jako wikary parafii św. Jana1. Trwałe miejsce w historii nauki zapewniły Wernerowi osiągnięcia w dziedzinie matematyki i geografii matematycznej. Był autorem trygonometrii sferycznej (wydanej z rękopisu dopiero w zeszłym stuleciu). Z osobą Wernera wiąże się wprowadzenie w matematyce metody prostaferezy (zamiana iloczynu na sumę dwóch funkcji trygonometrycznych). Do czasu wynalezienia logarytmów metoda ta stanowiła najdalej idące ułatwienie obliczeń trygonometrycznych. Trwałym śladem prac Wernera w dziedzinie kartografii jest określenie "projekcja Wernera", stosowane obecnie dla pewnego typu odwzorowania, wynalezionego prawdopodobnie w kręgu bliskich mu uczonych.
Prace Wernera ukazały się w dwóch zbiorowych tomach. W 1514 r. wydany został zbiór pism geograficznych, a w 1522 r. - już po śmierci autora - rozprawy z zakresu geometrii: In hoc opere continentur: Libellus Ioannis Werneri Nurembergensis super viginti duobus elementis conicis... Norymberga 1522. W tomie tym znajdują się rozprawy o ruchu ósmej sfery, będące przedmiotem krytyki Kopernika: Tractatus primus de motu octavae sphaerae, qui triginta quatuor cum theorematibus tum problematibus quae propositiones libuit apellare consumatur; ...tractatus secundus in quo Alfonsinae tabulae de eodem motu ostenduntur iustis repraehensionibus non carere; Summaria enerratio theoricae motus octavae sphaere ex traditione Ioannis Werneri Nurembergensis.
Treścią rozpraw Wernera jest nowe geometryczne rozwiązanie wyjaśniające zjawiska zachodzące na skutek precesji, a więc zmianę współrzędnych (długości ekliptycznych) gwiazd oraz rozbieżność roku gwiazdowego i zwrotnikowego. Werner postuluje istnienie trzech współśrodkowych z Ziemią zewnętrznych sfer nadgwiezdnych, których ruchy, przenoszące się na sferę gwiazd stałych, powodować miały obserwowane zmiany położenia ciał niebieskich względem stałego układu odniesienia, związanego z nieruchomą Ziemią2. Kopernik miał w 1524 r. gotową koncepcję teorii precesji dzięki odkryciu "trzeciego ruchu Ziemi". Nie wspomina o niej jednak w Liście i samą teorię Wernera krytykuje bardzo zwięźle; negatywną ocenę pracy norymberskiego matematyka uzasadnia trzema argumentami dotyczącymi kwestii już bardziej szczegółowych: błędów w chronologii, pomieszania pojęć ruchu jednostajnego i średniego oraz niekonsekwentnej oceny poprawności obserwacji starożytnych.
Oryginał Listu nie zachował się, jednakże zarówno aktualność poruszanej w nim tematyki, jak i autorytet Kopernika spowodowały, że w ciągu XVI w. List był wielokrotnie odpisywany; świadectwem zainteresowania recenzją Kopernika jest aż osiem kopii Listu, zachowanych do dziś w bibliotekach europejskich. Cytował go też Tycho Brahe w wydanej w 1588 r. De mundi aetherei recentioribus phaenomenis (s. 362-363).
List został wydany drukiem po raz pierwszy w warszawskiej edycji dzieł Mikołaja Kopernika na podstawie kopii odkrytej przez W. Maciejowskiego w ówczesnej Bibliotece Królewskiej w Berlinie3. Jednocześnie z tekstem łacińskim został opublikowany polski przekład J. Baranowskiego.
Dalsze odkrywane przez badaczy odpisy z końca XVI w. oraz z XVII w. świadczą o zainteresowaniu, jakie budziło wśród astronomów europejskich pismo Kopernika. W 1875 r. I. Polkowski ogłosił wiadomość o znajdującym się w Bibliotece Polskiej w Paryżu odpisie zaginionej kopii Listu z archiwum strasburskiego4, a wkrótce M. Curtze wykorzystał odkryty przez siebie odpis z biblioteki wiedeńskiej dla opracowania krytycznej edycji5. L.A. Birkenmajerowi zawdzięczamy odkrycie dalszych kopii w Oksfordzie {Bodleian Library)6 i Uppsali (Biblioteka Obserwatorium Astronomicznego). Ta ostatnia kopia jest współoprawna z egzemplarzem bazylejskiego wydania De revolutionibus. Wreszcie w bibliotece miejskiej w Schweinfurcie odnaleziono odpis Listu pochodzący z biblioteki J. Praetoriusa7.
List do Bernarda Wapowskiego był dotychczas przekładany na język polski dwukrotnie: w warszawskim wydaniu J. Baranowskiego w 1854 r. oraz w cytowanym wyżej zbiorze kopernikanów I. Polkowskiego (przekład L. Niedźwiedzkiego z paryskiej kopii Listu).
Autorem przekładu publikowanego na portalu “Nicolaus Copernicus Thorunensis” jest Jerzy Drewnowski.
Źródło: Mikołaj Kopernik, Pisma pomniejsze, Warszawa 2007.
1 Z prac o Wernerze wymienić należy: S. Günther, Studien zur Geschichte der math. und phys. Geographie, Halle 1889, s. 277-332; L.A. Birkenmajer, Mikołaj Kopernik, Kraków 1900, s. 403-436; K. Schottenloher, Der Mathematiker und Astronom Johann Werner aus Nürnberg 1455-1522 [in:] Festgabe zum 7. September 1910. Hermann Grauert zur Vellendung des 60. Lebensjahres, Freiburg 1910, s. 147-155; M, Folkerts, Johannes Werner [in:] Dictionary of Scientific Biography, vol. 14, New York 1976, p. 272-277.
2 Por. J. Dobrzycki, Teoria precesji w astronomii średniowiecznej, "Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej", seria C, z. 11, 1965, s. 29-32.
3 Tekst berliński został opublikowany przez Jana Baranowskiego (Mikołaja Kopernika, Toruńczyka, O obrotach ciał niebieskich ksiąg 6, Warszawa 1854, s. 575-582). Odkryty przez Wacława Maciejowskiego, mieści się w zbiorze rękopisów z drugiej połowy XVII w., syg. Ms Lat. 83, k. 8-10. Jak wynika z adnotacji na rękopisie, tekst Listu był uprzednio dołączony do książki Kopernika, podobnie jak inne jego odpisy i odpis Zarysu.
4 Egzemplarz Biblioteki Uniwersyteckiej w Strasburgu uległ zniszczeniu w czasie wojny francusko-pruskiej w 1870 r. Zachowała się jedynie jego kopia, sporządzona w 1839 r. dla Biblioteki Polskiej w Paryżu i znajdująca się obecnie w Bibliotece Miejskiej w Strasburgu. Z końcowej zapiski w strasburskim odpisie wynika, że miał on za podstawę tekst należący do czeskiego przyrodnika Hajka, i że został sporządzony w Pradze, w 1531 r. Dawniej przyjmowano (L.A Birkenmajer, Mikołaj Kopernik, Kraków 1900, s. 503-509), że chodzi tu o urodzonego w 1525 r. astronoma Tadeusza Hajka, a data 1531 - zamiast 1581 - jest jednym z wielu zresztą błędów kopisty. Być może jednak chodzi tu o Szymona Hajka, ojca astronoma, co świadczyłoby o wczesnym rozpowszechnieniu Listu znanego w Pradze już w 1531 r. (por. Z. Horsky, Bohemia and Moravia, and Copernicus, "Memoirs and Observations of Czech. Astr. Soc.", vol. 15, 1975, s. 55-56).
5 Odkryty przez M. Curtzego odpis (Biblioteka Narodowa w Wiedniu, Cod. 9737) został sporządzony, jak głosi końcowa zapiska, w 1575 r. na podstawie kopii oryginału. Wykorzystując teksty z Berlina i Wiednia Curtze opracował krytyczną edycję Listu, opublikowaną w Inedita Copernicana ("Mitteilungen d. Copp.-Ver.", Bd. l, 1878, s. 18-33).
6 Oksfordzka kopia Listu, odnotowana w osiemnastowiecznych katalogach (L.A. Birkenmajer, Mikołaj Kopernik, Kraków 1900, s. 493-497), znajduje się w Bibliotece Bodlejańskiej w kolekcji pism matematycznych i astronomicznych pochodzącej z biblioteki Henryka Saville'a (Ms. Saville 47). Ta sama biblioteka posiada dwa dalsze egzemplarze Listu, będące kopią rkps Saville 47 (Ms Smith 93 i Ms Rigaud 43). L.A. Birkenmajer odkrył w 1897 r. tekst Listu wpisany w egzemplarzu De revolutionibus (wyd. 1566 r.) w Bibliotece Obserwatorium Astronomicznego w Uppsali. List zapisany jest na kartach ochronnych i na wewnętrznej stronie tylnej tomu, zawierającego oprócz De revolutionibus, Epitome Regiomontana z 1550 r. (L.A. Birkenmajer, op.cit., l. 497-501).
7 Rękopis H 87 Biblioteki Miejskiej w Schweinfurcie pochodzi ze zbioru Jana Praetoriusa (1537-1616), ucznia Retyka, a następnie profesora matematyki w Wittenberdze.