Drobne recepty - transkrypcja
[Recepta 1]
Consilium contra mictum sanguinis et eius congelationem in vesica1 per Joannem Mattheum de Gradi Mediolanensem2.
Diuertentia sunt3.
Vomitus. Item recipe cassie fistule4 nouiter extracte drachmas vj, pulparum sebestinj5 drachmas ij, misce et fiat bolus.
[Recepta 2]
Adequatio humorum.
Recipe syrupum violarum6 unciam 1 semis, fumi terre7 uncie semis, aquarum decoctionis seminis maluarum8, altee9, ordei10 excorticatj, alkakengj11 ana uncias iij, fiat syrupus. Item recipe syrupum rosatj12 cum aqua decoctionis hysopi13.
[Recepta 3]
Confortancia renum et epatis.
Recipe specierum diarodon abbatis14 drachmam j semis, trociscorum de spodio15 cum semine acetose16 drachmam j, seminis maluarum, althee17 ana scrupulum j, zuccarj albj18 in aqua absintj dissolutj19, fiat confectio20.
[Recepta 4]
Recipe lactis ovillj uncias v adhuc tepidj, zuccari prius cocti uncie semis, misce; pro haustu vel clisteri expulsis prius superfluitatibus. Item trifera ferrata21 ex arte phenonis est
constrictiuum.
[Recepta 5]
Item pro epate.
Recipe florum camomille22, rosarum23, absintij24, schinantij25 ana manipulum j, sandalli citri26, spodij27, spice28 ana drachmam j, contundantur grosso modo et fiat sacculus29.
[Recepta 6]
Pro renibus.
Recipe oleorum rosarum30, violarum31, absintij32 ana uncie semis, cere modicum33 et acetj34 parum minime scrupulum j, fiat unguentum.
[Recepta 7]
Pro sanguine congelato35
Recipe camomille36, parietarie37, senationij38 ana manipulum j, florum anetj39 manipuli semis; coquuntur et fiat ex his fomentatio cum spongia circa partes vesice.
[Recepta 7a]
Recipe oleorum amigdalarum amararum40, liliorum alborum41, scorpioide42 ana quantum satis, fiat inmictio ibidem quod si non sufficit iniciatur per syringam43.
[Recepta 8]
Recipe44 coaguli leporis45 drachmam j, olej scorpioidi46 quantum satis pro unctionij super pectine47.
Item coagulj leporis drachmam 1, aquarum camomille48, raphanj49 ana unciam j semis.
Item oleum laurinum50 valet.
Item emplastrum factum. Recipe rute51 manipulum j, ciminj52 manipuli semis, vini libram j, olei laurini uncias ij, coquantur.
[Recepta 9]
Syrupus utilis mingendo sanguine.
Recipe plantaginis53 et seminis eius, seminis portulacarum54, mirtillorum55, extremitatum viti56 ana manipuli semis, liquiritie57, seminis anisi58, feniculj59 ana drachmas ij, seminis papaueris albi60, lactuce61 ana drachmam j semis. Coquantur in libris iiij aque ad consumptionem medietatis. Cum libra j zuccari albi, fiat syrupus. Da unciam j cum puluere quod sequitur scrupulus i semis boli armeniaci62, carabe63, terre sigillate64.
1 Nasuwa si?strone przypuszczenie, i Kopernik za jedn z przyczyn tworzenia si?amieni uwaa nadmiar krwi lub zepsut krew w p?erzu. Zogi krwi krzepn zamieniajc si? kamie.
2 Gianmatteo Ferrari de Gradi z Mediolanu, profesor medycyny na Uniwersytecie w Pawii w latach 1432-1472, autor trzech prac: pierwsza - Expositiones super vigesimam secundam fen tertii canonis Avicennae (Mediolan 1494 r.) - miaa trzy wydania; druga - Consilia, doczekaa si?iedmiu wyda (pierwsze znane drukowa Damian de Comphalonieiis, drugie ukazao si? Pawii 1482r. a nast?e: bez miejsca i daty druku, dwa wydania Pawia 1501, Wenecja 1514, Wenecja 1521 oraz Lyon 1521). Kopernik prawdopodobnie zna t?rac?ana Macieja de Gradi, gdy na k. 406r ksiki B. Montagnany cytuje jedn z jego rad. Consilia cieszyy si?u popularnoci, skoro kolejne wydania zostay zaczytane i do dzi na wiecie zachowao si? bibliotekach tylko kilkanacie egzemplarzy rnych wyda tego tytuu. Trzeci i najpopularniejsz prac Jana Macieja de Gradi bya Practica. Znamy dzi dziewi?jej wyda z lat 1462-1560.
3 Wrd rodzajw rodkw leczniczych redniowiecza trudno odnale?ermin divertentia. J. Plezia, Sownik aciny redniowiecznej, t. III, z. 5 jako jedno ze znacze sowa diversio, -onis podaje: medyczny rodek przeczyszczajcy? medicamentum purgatorium?. Divertentia uyte tu przez Kopernika potwierdzaoby to znaczenie i rozszerzao je: rodki wywracajce, usuwajce dwiema drogami purgativa (przeczyszczajca) i emetica (wymiotna) rwnoczenie. Prawdopodobne rwnie, e termin ten jest synonimem emetica.
4 Cassia fistula L. - kasja powidlana, strczyniec: drzewo azjatyckie, ktrego strki i nasiona byy popularnym rodkiem przeczyszczajcym.
5 Sebestae, sebesten, sebestes (Cordia myxa L.) - lipoliwki, s1iwki perskie. Uywa ich Tomasz z Wrocawia w XIV w. (Practica medicinalis, s. 119, 199, 360, 438). Sebesteny stosowano w chorobach jamy brzusznej, przeciw zapaleniu p?erza moczowego i nerek. Pulpa to misz, miazga owocu, lecz take misz owocowy zag?czony i utrwalony przez przesmaanie z cukrem, powido.
6 Viola odorata L. - fioek pachncy. Syrop, jak rwnie napar z kwiatw fioka stosowano jako rodek lekko przeczyszczajcy, usypiajcy i umierzajcy ble gowy, rwnie dobry na zapalenie puc, szczeglnie u maych dzieci oraz w wielu innych chorobach. Syrop fiokowy nadawa lekom przyjemny smak i zapach.
7 Fumaria officinalis L. - dymnica pospolita, ros1ina jednoroczna rosnca na terenie caej Polski. Ziele dymnicy przypiesza ruch robaczkowy jelit, dziaa ciop?ie i moczop?ie.
8 Malva silvestris L. - laz leny, malwa dzika wzgl. Malva rotundifolia L. - laz drobnokwiatowy. Licie, kwiaty i korzenie zawieraj luzy i stosowane s jako lek m.in. przy chorobach przewodu pokarmowego i p?erza moczowego. Kopernik natomiast stosuje nasiona, ktre prawdopodobnie nie maj wartoci leczniczych.
9 Althaca officinalis L. - prawolaz lekarski, laz. Bylina ta posiada bardzo ceniony w lecznictwie korze, zawierajcy luzy i wiele innych wartociowych skadnikw. Waciwoci lecznicze maj rwnie licie i kwiaty, dawniej jednak powszechnie stosowano nasiona. Prawolazu uywano przede wszystkim przy chorobach przewodu pokarmowego, lecz take w chorobach grnych drg oddechowych oraz zewn?znie na rany i wrzody.
10 Hordeum vulgare L. - j?mie. J?mie uskany, moczony uprzednio w wodzie, by stosowany przy chorobach ukadu pokarmowego.
11 Physalis alkekengi L. - miechunka rozd?. Lekiem w chorobach drg moczowych byy przede wszystkim owoce, cho?tosowano rwnie ziele.
12 Rosa L. - ra. Najwyej ceniono ciemno-czerwone patki z ry, ktr dzi identyfikujemy jako Rosa centifolia L., ale zbierano rwnie patki innych gatunkw r, o kwiatach biaych, rowych i czerwonych, m.in. z Rosa gallica L.
13 Hyssopus officinalis L. - hyzop lekarski. Ziele hyzopu stosowano przy chorobach puc, na kaszel, w anginie do pukania garda; wywar z hysopu z octem stosowano przy blach z?w.
14 Diarodon (diarrhodon) abbatis byo to compositum (electuarium, species aromaticum) czyli lek zoony, ktrego skad oprcz surowca podstawowego - patkw r - stanowio ponad 30 simpliciw, czyli lekw prostych, m.in. drzewo sandaowe, guma arabska, spika, kardamon, krokus, xyloaloes, godziki i inne roliny jak rwnie spodium, ko? serca jelenia i pery. Diarodon stosowano w chorobach wtroby, serca, w blach odka, puc i caego ciaa.
15 Trochiscus, trociscus to rodzaj pastylki, dawniej po polsku nazywanej koaczykiem. Spodium byo to metallicum czyli lek mineralny, spotykane do?z?o w medycynie arabskiej i europejskiej do XVII w. Jego synonimy: Pompholix, Tutia, Antispodion. By to zanieczyszczony tlenek cynku (ZnO) - biay proszek, zwany te po polsku biae nic lub biel cynkowa. Wydaje si?e stosowano je gwnie jako odtrutk?a jadowite ukszenia. Trochisci de spodio byo to compositum skomponowane przez Jana Mesue. W jego skad oprcz spodium wchodziy kwiaty ry, nasiona portulaki, korze lukrecji, guma arabska i inne.
16 Rumex acetosa L. - szczaw zwyczajny. Waciwoci lecznicze przypisywano zielu, korzeniom i nasionom. Sporzdzano te wdk?szczawiow (aqua destillata acetosae). Stosowano szczaw w leczeniu wierzbu i liszajw, na ukszenia w?, przy hemoroidach. Mia te ama?amie w nerkach.
17 Malva silvestris L. - laz leny, malwa dzika wzgl. Malva rotundifolia L. - laz drobnokwiatowy. Licie, kwiaty i korzenie zawieraj luzy i stosowane s jako lek m.in. przy chorobach przewodu pokarmowego i p?erza moczowego. Kopernik natomiast stosuje nasiona, ktre prawdopodobnie nie maj wartoci leczniczych; Althaca officinalis L. - prawolaz lekarski, laz. Bylina ta posiada bardzo ceniony w lecznictwie korze, zawierajcy luzy i wiele innych wartociowych skadnikw. Waciwoci lecznicze maj rwnie licie i kwiaty, dawniej jednak powszechnie stosowano nasiona. Prawolazu uywano przede wszystkim przy chorobach przewodu pokarmowego, lecz take w chorobach grnych drg oddechowych oraz zewn?znie na rany i wrzody.
18 Arabowie pierwsi uyli cukru do poprawiania smaku lekw; sporzdzali syropy, ulepy, draety.
19 Artemisia absinthium L. - bylica pioun. Lekiem byo ziele o dziaaniu silnie moczop?ym, ciop?ym i zwi?zajcym wydzielanie sokw trawiennych. Stosowano odwar, wdk?i olejek piounowy.
20 Konfekt to jedna z dawnych postaci leku o duej zawartoci cukru. Wygldem przypomina marmoladk?/P>
21 Znano co najmniej dwie trifery - leki zoone. Pierwsza, Trifera magna skomponowana przez Mikoaja Prepozyta zalecana bya w chorobach kobiecych. Druga, cytowana w Dispensarium Coloniense, i zwana Tryphera minor phenonis prior Mesue, zbliona bya skadem do opisanej w Antidotarium Nicolai tryfery zwanej tryphera saracenica. Trifera phenonis zalecana bya szczeglnie w chorobach wtroby. Skadaa si? wszystkich pi?u gatunkw mirobalon oraz kilkunastu innych simpliciw rolinnych pochodzcych ze Wschodu. Potoczna nazwa trifera ferrata moga pochodzi?td, i rozdrobnione i wymoczone w occie skadniki suszono na rozgrzanej elaznej pycie.
22 Matricaria chamomilla L. - rumianek pospolity. Jedna z najstarszych rolin lekarskich. Dawniej stosowano powszechnie nie tylko kwiaty, ale i ziele w rnych stanach zapalnych, m.in. w zapaleniu nerek i p?erza moczowego.
23 Zob. przyp. 12.
24 Zob. przyp. 19.
25 Schoenanthos, squinantium, iuncus Cymbopogon schoenanthus (L.) Spreng - palczatka wenista. Kwiaty, nasiona i korzenie tej roliny stosowano jako lek przeciwkrwotoczny i moczop?y, kwiaty miay posiada?oc amic kamie w p?erzu.
26 Santalum album L. - sandaowiec. Do lecznictwa wprowadzili go Arabowie, ktrzy rozrniali trzy jego odmiany: santalum robrom, santalum album i santalum pallidum czyli citrinum. Z drzewa otrzymywano bardzo cenny wonny olejek, stosowany m.in. przy osabieniach.
27 Spodium byo to metallicum czyli lek mineralny, spotykane do?z?o w medycynie arabskiej i europejskiej do XVII w. Jego synonimy: Pompholix, Tutia, Antispodion. By to zanieczyszczony tlenek cynku (ZnO) - biay proszek, zwany te po polsku biae nic lub biel cynkowa. Wydaje si?e stosowano je gwnie jako odtrutk?a jadowite ukszenia.
28 Prawdopodobnie mowa o spica inda. Spica inda, spica indica, nardus indica - spika indyjska, spikanarda, nard kosowy (Valeriana jatamansi Jones). Korze i kcza tej roliny byy cennym lekiem uspokajajcym i przeciwskurczowym, o podobnym dziaaniu, co europejski kozek lekarski (Valeriana officinalis L.).
29 Lniane woreczki wypenione mieszankami zioowymi stosowano do przykadania na chore cz?i ciaa.
30 Zob. przyp. 12.
31 Zob. przyp. 6.
32 Zob. przyp. 19.
33 Cera - wosk pszczeli.
34 Otrzymywano ocet poddajc fermentacji stare wino. Nie by to czysty kwas octowy, ale jego roztwr wodny zanieczyszczony wieloma substancjami organicznymi. Stosowany by powszechnie przy wytwarzaniu lekw jako rozcieczalnik, substancja zakwaszajca, zmi?zajca itd.
35 Zob. przyp. 1.
36 Zob. przyp. 22
37 Parietaria officinalis L. - parietaria, pomurnik lekarski. Ziele tej roliny posiada wasnoci silnie moczop?e. Stosowane byo przy chorobach nerek i przewodu moczowego, do okadw przy podagrze, a take do pukania garda.
38 Znane i stosowane byy senecio maior - Senecio viscosus L. i senecio minor czyli Senecio vulgaris L. - starzec zwyczajny. Ziele, rzadziej kwiaty, stosowano przy blach w jamie brzusznej.
39 Anethum graveolens L. - koper ogrodowy. Stosowano kwiaty i nasiona jako lek mlekop?y, wiatrop?y, moczop?y, przy zapaleniu oczu i wielu innych dolegliwociach. Mylono go prawdopodobnie z koprem woskim (Foeniculum vulgare Mil.).
40 Migdaom, owocom migdaa zwyczajnego (Amygdalus communis L.), a zwaszcza odmianie gorzkich migdaw przypisywano dziaanie przeczyszczajce oraz podawano je w chorobach nerek i przewodu moczowego. Olejek z migdaw stosowano w tych samych chorobach.
41 Lilium candidum L. - lilia biaa - lub Lilium regale L. - lilia krlewska. Lekiem o wszechstronnym zastosowaniu byy korzenie, licie, kwiaty i nasiona.
42 Trudno ustali?o jak rolin?u chodzi. Moliwe, e to opisane ju przez Dioscoridesa Scorpiurus sulcata L. lub Ornithopus scorpioides C, skorpionie ziele, albo te moszenek niedwiadkowaty inaczej cieciorka niedwiedziowata (Coronilla emerus L.), wyst?jca obficie w Polsce.
43 Cewniki, zwykle z brzu lub srebra, znane i stosowane byy od staroytnoci. Suyy do oprniania p?erza moczowego, gdy wyst?wao zatrzymanie moczu, jak rwnie do wykonywania wlewek leczniczych do p?erza. Termin syrinx, syringa oznacza trzcin?potem, prcz innych znacze, rwnie strzykawk? cewnik - zwany te inaczej catheter.
44 Recepta dotyczy leku na skrzepni? krew.
45 Coagulum vitulinum jest to podpuszczka ciel?, enzym w bonie odka ciel?go. Rzadziej stosowano podpuszczk?aj? - coagulum leporis, jako najdelikatniejsz, przy biegunkach i w innych dolegliwociach, pijc np. z winem i octem.
46 Zob. przyp. 42.
47 Pecten w sensie waciwym - grzebie. Jednake R Bobrowski (Lexicon latino-polonicum... z dodaniem wyrazw w naukach medycznych uywanych..., Wilno 1841-1844, t. II, s. 315), podaje za Juvenalisem: pecten ono w ciele pod brzuchem, a wg M. Plezi (Sownik acisko-polski, t. IV, s. 57), to stary termin lekarski, oznaczajcy ko?onow, wyst?jcy u Celsusa, Pliniusza i Juwenalisa. Termin pecten spotyka si?ake w innych pracach medycznych redniowiecza, np. u Mikoaja z Polski (Brata Mikoaja z Polski pisma lekarskie, wyd. i objani R. Ganszyniec, Pozna 1920, s. 150-151). Przy opisie chorb p?erza pisze Mikoaj: ...nec urinam emittendo et quod calidis iuvatur et frigidis leditur; et si habet frigiditatem circa pectinem..., co wydawca przetumaczy faszywie: i gdy nie oddaje moczu, sprawiaj ulg?zeczy ciepe a bl zimne; jeeli jest zimny koo grzebienia...(!).
48 Zob. przyp. 22
49 Armoracia lapathifolia Gilib. lub Cochlearia armoracia L. - chrzan. Korze stosowano jako rodek pobudzajcy apetyt, w chorobach przewodu pokarmowego i jako lek moczop?y. Odwar zalecany by do pukania garda.
50 Olej laurowy, z wawrzynu szlachetnego - Laurus nobilis L., otrzymywano z wygotowanych w wodzie owockw.
51 Ruta graveolens L. - ruta zwyczajna lub Ruta montana L. - ruta ogrodowa. Surowcem byy licie i nasiona. Stosowano j jako rodek moczop?y i ciop?y oraz w chorobach kobiecych.
52 Carum carvi L. kmin, kminek zwyczajny. Nasiona tej roliny dziaaj wiatrop?ie i rozkurczowo, pobudzaj apetyt.
53 Plantago lanceolata L. - babka lancetowata, lub plantago maior L. - babka zwyczajna. By to niezwykle popularny lek. Stosowano licie, korze i nasiona, zewn?znie przy owrzodzeniach, reumatyzmie, wewn?znie w chorobach nerek, przewodu pokarmowego, w blach z?w.
54 Portulaca oleracea L. - portulaka. Lekiem byy nasiona i ziele. Stosowano je w chorobach nerek i p?erza moczowego, przeciw robakom w przewodzie pokarmowym i przeciw hemoroidom, biegunkom, w chorobach kobiecych.
55 Myrtus communis L. - mirt zwyczajny.
56 Vitis vinifera L. - winorol, ktrej p? (caprioli vitis) wg Tomasza z Wrocawia miay dziaanie cigajce.
57 Glycyrrhiza glabra L. - lukrecja. rodkiem leczniczym by korze, zalecany jako rodek moczop?y, przeczyszczajcy i wykrztuny.
58 Pimpinella anisum L. - any. Dojrzae owoce stosowano powszechnie od staroytnoci jako lek moczop?y, mlekop?y, przeciwskurczuwy, uatwiajcy trawienie.
59 Feniculum vulgare Mili. - koper woski. Owocki kopru byy powszechnie stosowane jako rodek wiatrop?y, na nerki oraz przy chorobach oczu.
60 Caput papaveris, capitellum - niedojrzaa gwka maku lekarskiego (Papaver somniferum L.); Opium, lacrima papaveris - sok makowy z Papaver somniferum L. Zawiera m.in. morfin? kodein?suy jako rodek przeciwblowy i rozkurczowy.
61 Rozrniano dwa rodzaje saaty: Lactuca stiva L. - saata siewna, stosowana w chorobach przewodu pokarmowego, jako lek mlekop?y oraz rodek wzmacniajcy pop?pciowy; oraz Lactuca silvestris - saata jadowita, stosowana m.in. jako odtrutka na ukucie skorpiona. Lekiem byy licie, owoce oraz sok mleczny.
62 Bolus armena, bolus armenus - glinka armeska, skaa osadowa ze zwizkami glinu, krzemu i tlenku, zabarwiona czerwonym tlenkiem elaza, hematytem. Uywana bya w biegunkach i przy krwotokach oraz jako rodek przeciw ukszeniom jadowitych w? i innych jadowitych zwierzt, a take do zalepiania ran.
63 Caraba - jedno z wielu okrele bursztynu.
64 Terra sigillata - ziemia piecz?owa biaa, ziemia turecka, ziemia wi?go Pawa. Jest to biaa glinka kaolinowa. Wydobywano j na Wschodzie ze szczeglnym ceremoniaem. Bya oznaczona i piecz?wana przez wadcw Turcji. Sdzono, e ziemia ta wychodzi z wn?za ziemi i zawiera wyziewy zota lub srebra". Uwaano j za bezcenny lek przeciw otruciom.