Warmia na przełomie XV i XVI wieku

Większość swego dorosłego życia Mikołaj Kopernik spędził na Warmii. Stanowiła ona uposażenie (dominium) biskupa warmińskiego i kapituły, a obejmowała obszar ok. 4250 km2, który zajmował mniej więcej 1/3 powierzchni całej diecezji warmińskiej wyznaczonej przez legata papieskiego Wilhelma z Modeny w 1243 r. W czasach Mikołaja Kopernika Warmię zasiedlało około 90 tysięcy osób, a swym kształtem przypominała nieregularny trapez rozszerzający się od Zalewu Wiślanego w kierunku południowo-wschodnim do Reszla i Biskupca oraz jeziora Łańskiego. Granice całej diecezji warmińskiej sięgały daleko poza obszar dominium biskupstwa, obejmując na zachodzie Elbląg, a na północnym wschodzie dochodząc po rzekę Pregołę.

Otoczona od 1466 r. z trzech stron przez ziemie krzyżackie biskupia Warmia połączona była z innymi ziemiami Prus Królewskich tylko wąskim pasem nad brzegiem Zalewu Wiślanego koło miasteczka Tolkmicka. Takie położenie sprzyjało zachowaniu przez biskupstwo sięgających jeszcze czasów krzyżackich odrębności prawno-ustrojowych, społeczno-gospodarczych i administracyjnych nie tylko w ramach państwa polskiego, ale i Prus Królewskich. Aż do 1526 r. biskupi warmińscy wypełniali zwierzchnie prawa kościelne na całym obszarze diecezji. Formalnie też do sekularyzacji arcybiskupstwa ryskiego w 1566 r. podporządkowani byli metropolicie w Rydze.

Dwie trzecie powierzchni dominium warmińskiego, a więc komornictwa: barczewskie (Wartenburg), braniewskie (Braunsberg), dobromiejskie (Guttstadt), jeziorańskie (Seeburg), lidzbarskie (Heilsberg), orneckie (Wormditt) i reszelskie (Rössel) podlegały biskupowi, a pozostała część, czyli komornictwa: fromborskie (Frauenburg), olsztyńskie (Allenstein) i pieniężnieńskie (Mehlsack) kapitule katedralnej z Fromborka. Na swoich terytoriach biskup i kapituła byli równymi panami, ale władza zwierzchnia spoczywała w ręku ordynariusza, który był zarazem najwyższym prawodawcą oraz największym właścicielem ziemskim w Prusach Królewskich. Reprezentował on też swój “kraik” na zjazdach stanów pruskich, a w 1508 r. został nawet prezesem rady pruskiej. W razie wakansu lub dłuższej nieobecności biskupa pełnię władzy w dominium przejmowała kapituła i praktycznie aż do 1512 r. decydowała samodzielnie o obsadzaniu godności ordynariusza.

Ta mocna pozycja biskupa i kapituły z Fromborka, wypływająca również z niezależności finansowej, uwarunkowana była przede wszystkim układem społecznym i gospodarczym dominium. Większość ludności stanowili tu przypisani do ziemi chłopi (niemal 75%). Wprawdzie na terenie biskupstwa żyła również szlachta oraz wolni chłopi i mieszczanie, ale nie odgrywali oni większej roli. W rzeczywistości bowiem biskup i kapituła uzależnili od siebie prawnie i gospodarczo niemal całą ludność Warmii. Także obradujący nad sprawami podatkowymi sejmik w Lidzbarku nie miał większego znaczenia i praktycznie jedynie biskup z przedstawicielami kapituły reprezentowali swój “kraik” na zewnątrz.

Literatura

1. B. Leśnodorski, Dominium warmińskie (1243-1569), Poznań 1949.
2. A. Szorc, Dominium warmińskie 1243-1772, Olsztyn 1990.
3. A. Szorc, Dzieje diecezji warmińskiej (1243-1991), Olsztyn 1991.