NICOLAUS COPERNICUS THORUNENSIS

W Olsztynie

Administrator dóbr kapitulnych

Z chwilą przejęcia funkcji generalnego administratora (8 XI 1516) Kopernik przeniósł się na zamek olsztyński, który uchodził wówczas za najlepiej bronioną warownię warmińską i tam też w 1502 r. przewieziono dla bezpieczeństwa archiwum kapitulne. Uczony kanonik zamieszkał w północno-wschodnim skrzydle w dużej komnacie sklepionej pięknym kryształowym sklepieniem.

Od tej pory Kopernik zarządzał rozległymi dobrami kapituły w komornictwie olsztyńskim (59 wsi) oraz pieniężnieńskim (60 wsi), liczącymi łącznie około 3650 łanów (1 łan=16,8 ha). Do jego głównych obowiązków należało wyznaczanie, kontrolowanie i egzekwowanie czynszów oraz innych powinności ze wszystkich miast, wsi, młynów i karczem. Czynsze te oprócz dochodów z folwarków, jezior i lasów stanowiły główne źródło utrzymania kanoników. Kopernik musiał się zatem troszczyć o dobry stan gospodarczy podległych mu włości. Sprawował również pełne zwierzchnictwo sądowe nad ogółem poddanych oraz dbał o bezpieczeństwo kraju, a także za zgodą kapituły wyznaczał i kontrolował burgrabiów urzędujących w obu zamkach w Olsztynie i Pieniężnie (Melzaku). Mianował również ławników, rajców oraz burmistrzów obu miast i przyjmował odwołania od sądów ławniczych, a tylko poważniejsze sprawy cywilne odsyłał do rozstrzygnięcia kapitule we Fromborku. Co roku też objeżdżał posiadłości obu komornictw, sprawdzając ich stan gospodarczy i oznakowanie granic, a 8 listopada przedstawiał kapitule sprawozdanie oraz stosowne rozliczenie. Dbał także o sprawną organizację kancelarii kapitulnej i jej archiwaliów. Zapewne na początku swego urzędowania w Olsztynie opracował inwentarz wszystkich dokumentów kapitulnych przechowywanych w skarbcu zamkowym. Kolejny, uzupełniony i obszerniejszy spis sporządził natomiast jeszcze w czasie wojny w 1520 r.

Kopernik w Olsztynie w czasie wojny polsko-krzyżackiej 1519-1521

Konfratrzy fromborscy doceniali umiejętności i zaangażowanie siostrzeńca Watzenrodego, skoro zlecali mu pełnienie urzędu administratora aż do listopada 1519 r. Potem Kopernik został kanclerzem, ale po spaleniu przez wojska krzyżackie 23 I 1520 r. Fromborka oraz kurii kanonicznych astronom wrócił do Olsztyna. Jeszcze w tym samym roku przejął ponownie urząd administratora i pozostał na zamku do października 1521 r. Zaniepokojony wieściami o zwycięstwach wojsk krzyżackich, które zagrażały bezpieczeństwu zamku kapitulnego Kopernik w liście z 16 XI 1520 r. do króla Zygmunta błagał o szybką pomoc. Zapewniał też, że kanonicy pragną postępować jako szlachetni i uczciwi ludzie, oddani królowi, a nawet gotowi są zginąć. Istotnie monarcha polski wspomógł załogę olsztyńską zbrojnymi pod wodzą Zbigniewa Słupeckiego, jednak i Kopernik podejmował starania o wzmocnienie obronności zamku. Dzięki temu załoga olsztyńska odparła 26 I 1520 r. szturm zaciężnych pod dowództwem Wilhelma Schaumburga. Niemniej w obawie przed ponownym atakiem wroga administrator olsztyński uzupełniał nadal zakupy sprzętu obronnego i dopiero zawarcie w marcu 1521 r. rozejmu polsko-krzyżackiego odsunęło groźbę kolejnego oblężenia.

Działalność osadnicza

W latach pokoju Kopernik troszczył się szczególnie o zagospodarowanie zniszczonych i opustoszałych jeszcze w czasach wojny trzynastoletniej (1454-1466) oraz późniejszego konfliktu zbrojnego Kazimierza Jagiellończyka z Mikołajem Tungenem (1478-1479) dóbr kapitulnych. W praktyce oznaczało to kontynuowanie akcji osadniczej i zasiedlanie istniejących pustek przez odpowiednio sprawnych użytkowników. Kopernik został tym samym zmuszony do uciążliwych podróży po kraju, co zwłaszcza w okresie wzmożonej działalności grasujących band rozbójniczych, wspieranych przez władze Zakonu, narażało go niekiedy na poważne niebezpieczeństwa.

Wzorem swoich poprzedników Kopernik prowadził specjalną księgę lokacyjną (Locationes mansorum desertorum), w której notował każdą przeprowadzoną transakcję. Wynika z niej, że w okresie od 10 XII 1516 do 31 V 1521 r. odwiedził on w obu komornictwach 43 wsie czynszowe i sporządził 72 zapisy lokacyjne, przy czym w 1521 r., z powodu trwających wówczas działań wojennych, tylko siedem i to wyłącznie w okolicach Olsztyna. Poświadczają one, iż Kopernik z powodu braku rąk do pracy przekazywał coraz częściej opustoszałe gospodarstwa chłopom z pobliskiego Mazowsza, co potwierdza również postępujący nieustannie proces polonizacji południowej Warmii. Zdobyte doświadczenie i dociekliwość Kopernika zaowocowały ponadto opracowaniem właśnie w Olsztynie pierwszych traktatów o monecie (1517, 1519), które służyć miały reformie systemu monetarnego w całej dzielnicy pruskiej.

Obserwacje astronomiczne i działalność medyczna

Na zamku olsztyńskim Kopernik przeprowadzał również obserwacje astronomiczne przy pomocy przywiezionych ze sobą instrumentów (triquetrum i astrolabium). Ponadto na tynku ściennym pod krużgankiem zamkowym sporządził (zachowaną do dzisiaj) tablicę astronomiczną, przeznaczoną do pomiaru momentów równonocy. Dał się też poznać jako dobry medyk, który leczył nie tylko swoich konfratrów i ich krewnych, ale również próbował przeciwdziałać pojawiającym się na Warmii zarazom.

Olsztyńska taksa chlebowa – 1531

W latach dwudziestych i trzydziestych XVI w. Kopernik wracał do Olsztyna kilkakrotnie, najczęściej w charakterze wizytatora i posła kapitulnego. Wówczas też w 1531 r. opracował tzw. “Olsztyńską taksę chlebową” (Ratio panaria Allensteinensis), ustalającą ceny chleba odpowiednio do ceny pszenicy i żyta oraz ciężaru mąki i wypieczonego chleba, przy uwzględnieniu włożonych dodatkowych kosztów. Ta “słuszna cena chleba” obowiązywać miała także w Lidzbarku Warmińskim oraz innych miastach warmińskich.

Teresa Borawska
Uniwersytet Mikołaja Kopernika

Literatura

W służbie kapituły warmińskiej

Kontrowersje: Życie prywatne