Astronomia w czasach Kopernika – uczeni, publikacje, uniwersytety
Astronomiczne zainteresowania Kopernika rozwinęły się w okresie znaczącego postępu w astronomii europejskiej, jaki dokonał się w drugiej połowie XV w. Istotny wkład wnieśli tutaj Georg Peurbach i Johannes Müller, zwany Regiomontanusem. Peurbach, zgodnie z wytyczonym przez siebie planem odnowy astronomii poprzez studiowanie dzieł autorów starożytnych, przedstawił w Nowych teoriach planet (wyd. ok. 1474) skrócony wykład astronomii Ptolemeusza i jego arabskich krytyków. Zaczął również pisać dogłębną analizę Almagestu - Epitome in Almagestum - którą po jego śmierci dokończył Regiomontanus; dzieło ukazało się ostatecznie w 1496 r. Od 1471 r. Regiomontanus działał w Norymberdze, gdzie współpracował z Bernardem Waltherem, który zrealizował jeden z najciekawszych programów obserwacyjnych tamtych czasów. Rezultaty przeprowadzonych przez Walthera pomiarów położeń Merkurego Kopernik wykorzystał w O obrotach.
Podejmując w 1491 r. w stolicy Polski studia Kopernik miał okazję zetknąć się z rozkwitającą wówczas krakowską szkołą astronomii. W słynnej kronice świata, wydanej przez Hartmanna Schedla w 1493 r., znajdujemy nawet stwierdzenie, że w krakowskiej uczelni “najwyższy poziom osiągnęło studium astronomii i wielu utrzymuje, iż nie ma świetniejszego w całych Niemczech”. Rzeczywiście, w tym okresie do Krakowa ściągali zagraniczni studenci, spośród których wywodzili się później profesorowie astronomii na uniwersytetach w Heidelbergu, Wiedniu czy Wittenberdze. Na Akademii Krakowskiej wykładano na podstawie podręczników popularnych w średniowiecznej Europie. W przypadku astrologii wykorzystywano Czteroksiąg Klaudiusza Ptolemeusza i łacińskie przekłady tekstów arabskich. Astronomii uczono według Traktatu o sferze Jana z Holywood, Teorii planet Gerarda z Sabionetty, zastąpionych później przez Nowe teorie planet Georga Peurbacha, i komentarzy do Tablic alfonsyńskich. Działalność naukowa krakowskich astronomów koncentrowała się na objaśnianiu podstawowych traktatów i tablic astronomicznych, a do ich obowiązków należało sporządzanie efemeryd, informujących o ciekawych zjawiskach astronomicznych, kalendarzy i prognostyków astrologicznych. Najwybitniejszymi przedstawicielami krakowskiej szkoły astronomicznej byli: Marcin Król z Żurawicy, Marcin Bylica z Olkusza, Jan z Głogowa i jego uczeń Wojciech z Brudzewa.
Ważną cechą tego środowiska naukowego było krytyczne spojrzenie na stan europejskiej astronomii, bazującej na lepiej lub gorzej opracowanych modelach Ptolemeusza i kosmologii sfer niebieskich. Na przykład Marcin Bylica, choć sam nie napisał znaczącego traktatu astronomicznego, przyczynił się do powstania w 1464 r. dzieła Regiomontanusa Disputationes inter Viennensem et Cracoviensem super Cremonensis in “Planetarum theoricas” deliramenta. Jak głosi tytuł, owa dysputa między przedstawicielami astronomicznych szkół Krakowa i Wiednia dotyczyła używanych wówczas Teorii planet i wskazywała ich słabe punkty. A komentarz Wojciecha z Brudzewa do Nowych teorii planet Peurbacha, powstały w 1482 r. i wydany w Mediolanie 13 lat później, wiele uwagi poświęcił krytycznym opiniom wcześniejszych astronomów na temat kół mimośrodowych i epicykli, jak również ekwantu. Warto zauważyć, że pod koniec XV w. w środowisku krakowskich uczonych znane były i dyskutowane wszystkie ważniejsze nurty europejskiej filozofii przyrody.
W Italii, gdzie kontynuował studia, Kopernik miał okazję prowadzić obserwacje wspólnie z Dominikiem Marią z Nowary, bolońskim profesorem astronomii; niektóre uzyskane wówczas wyniki wykorzystał podczas pracy nad systemem heliocentrycznym. Dzięki relacji Jerzego Joachima Retyka wiemy, że w 1500 r. Kopernik dał w Rzymie wykład poświęcony matematyce, czyli zapewne astronomii, ale jego temat pozostaje nieznany.
Po powrocie na Warmię Kopernik podtrzymywał kontakty z europejską astronomią. Świadczą o tym m.in. skierowana do niego z Rzymu prośba o opinię w sprawie reformy kalendarza dyskutowanej w czasie V soboru laterańskiego (1512–1517), a także krytyka opublikowanej w 1522 r. w Norymberdze rozprawy o ruchu ósmej sfery, autorstwa Jana Wernera. Innym dowodem stałej współpracy z uczonymi były wspólne obserwacje zaćmień, przeprowadzane jednocześnie przez Kopernika na Warmii i jego kolegów w Krakowie, jak również list kardynała Schönberga z Rzymu z 1536 r. , proponujący Kopernikowi pomoc przy publikacji jego dzieła. Nie mniej ważnym świadectwem utrzymywania przez autora O obrotach kontaktów z europejskimi astronomami była wyprawa Retyka wysłanego w 1539 r. przez środowisko uczonych norymberskich do Fromborka.
Instytut Historii Nauki PAN
Literatura
- L. A. Birkenmajer, Mikołaj Kopernik, Kraków 1900.
- L. A. Birkenmajer, Stromata Copernicana, Kraków 1924.
- J. Dobrzycki, R. L. Kremer, Peurbach and Maragha Astronomy? The Ephemeris of Johannes Angelus and Their Implications, “Journal for the History of Astronomy”, Vol. 27 (1996), s. 187–237.
- Historia astronomii w Polsce, pod red. E. Rybki, Wrocław t. I: 1975.
- L. Jarzębowski, Biblioteka Mikołaja Kopernika, Toruń 1971.
- N. M. Swerdlow, Regiomontanus on the Critical Problems of Astronomy, in: Nature, Experiment, and the Sciences, ed. T. H. Levere, W. R. Shea, Dordrecht 1990, s. 165–195.
 | Przedkopernikańskie poglądy kosmologiczne | Przyrządy astronomiczne Kopernika |  |
