Astronomia w czasach Kopernika – uczeni, publikacje, uniwersytety

Astronomiczne zainteresowania Kopernika rozwinęły się w okresie znaczącego postępu w astronomii europejskiej, jaki dokonał się w drugiej połowie XV w. Istotny wkład wnieśli tutaj Georg Peurbach i Johannes Müller, zwany Regiomontanusem. Peurbach, zgodnie z wytyczonym przez siebie planem odnowy astronomii poprzez studiowanie dzieł autorów starożytnych, przedstawił w Nowych teoriach planet (wyd. ok. 1474) skrócony wykład astronomii Ptolemeusza i jego arabskich krytyków. Zaczął również pisać dogłębną analizę Almagestu - Epitome in Almagestum - którą po jego śmierci dokończył Regiomontanus; dzieło ukazało się ostatecznie w 1496 r. Od 1471 r. Regiomontanus działał w Norymberdze, gdzie współpracował z Bernardem Waltherem, który zrealizował jeden z najciekawszych programów obserwacyjnych tamtych czasów. Rezultaty przeprowadzonych przez Walthera pomiarów położeń Merkurego Kopernik wykorzystał w O obrotach.

Podejmując w 1491 r. w stolicy Polski studia Kopernik miał okazję zetknąć się z rozkwitającą wówczas krakowską szkołą astronomii. W słynnej kronice świata, wydanej przez Hartmanna Schedla w 1493 r., znajdujemy nawet stwierdzenie, że w krakowskiej uczelni “najwyższy poziom osiągnęło studium astronomii i wielu utrzymuje, iż nie ma świetniejszego w całych Niemczech”. Rzeczywiście, w tym okresie do Krakowa ściągali zagraniczni studenci, spośród których wywodzili się później profesorowie astronomii na uniwersytetach w Heidelbergu, Wiedniu czy Wittenberdze. Na Akademii Krakowskiej wykładano na podstawie podręczników popularnych w średniowiecznej Europie. W przypadku astrologii wykorzystywano Czteroksiąg Klaudiusza Ptolemeusza i łacińskie przekłady tekstów arabskich. Astronomii uczono według Traktatu o sferze Jana z Holywood, Teorii planet Gerarda z Sabionetty, zastąpionych później przez Nowe teorie planet Georga Peurbacha, i komentarzy do Tablic alfonsyńskich. Działalność naukowa krakowskich astronomów koncentrowała się na objaśnianiu podstawowych traktatów i tablic astronomicznych, a do ich obowiązków należało sporządzanie efemeryd, informujących o ciekawych zjawiskach astronomicznych, kalendarzy i prognostyków astrologicznych. Najwybitniejszymi przedstawicielami krakowskiej szkoły astronomicznej byli: Marcin Król z Żurawicy, Marcin Bylica z Olkusza, Jan z Głogowa i jego uczeń Wojciech z Brudzewa.

Ważną cechą tego środowiska naukowego było krytyczne spojrzenie na stan europejskiej astronomii, bazującej na lepiej lub gorzej opracowanych modelach Ptolemeusza i kosmologii sfer niebieskich. Na przykład Marcin Bylica, choć sam nie napisał znaczącego traktatu astronomicznego, przyczynił się do powstania w 1464 r. dzieła Regiomontanusa Disputationes inter Viennensem et Cracoviensem super Cremonensis in “Planetarum theoricas” deliramenta. Jak głosi tytuł, owa dysputa między przedstawicielami astronomicznych szkół Krakowa i Wiednia dotyczyła używanych wówczas Teorii planet i wskazywała ich słabe punkty. A komentarz Wojciecha z Brudzewa do Nowych teorii planet Peurbacha, powstały w 1482 r. i wydany w Mediolanie 13 lat później, wiele uwagi poświęcił krytycznym opiniom wcześniejszych astronomów na temat kół mimośrodowych i epicykli, jak również ekwantu. Warto zauważyć, że pod koniec XV w. w środowisku krakowskich uczonych znane były i dyskutowane wszystkie ważniejsze nurty europejskiej filozofii przyrody.

W Italii, gdzie kontynuował studia, Kopernik miał okazję prowadzić obserwacje wspólnie z Dominikiem Marią z Nowary, bolońskim profesorem astronomii; niektóre uzyskane wówczas wyniki wykorzystał podczas pracy nad systemem heliocentrycznym. Dzięki relacji Jerzego Joachima Retyka wiemy, że w 1500 r. Kopernik dał w Rzymie wykład poświęcony matematyce, czyli zapewne astronomii, ale jego temat pozostaje nieznany.

Po powrocie na Warmię Kopernik podtrzymywał kontakty z europejską astronomią. Świadczą o tym m.in. skierowana do niego z Rzymu prośba o opinię w sprawie reformy kalendarza dyskutowanej w czasie V soboru laterańskiego (1512–1517), a także krytyka opublikowanej w 1522 r. w Norymberdze rozprawy o ruchu ósmej sfery, autorstwa Jana Wernera. Innym dowodem stałej współpracy z uczonymi były wspólne obserwacje zaćmień, przeprowadzane jednocześnie przez Kopernika na Warmii i jego kolegów w Krakowie, jak również list kardynała Schönberga z Rzymu z 1536 r. , proponujący Kopernikowi pomoc przy publikacji jego dzieła. Nie mniej ważnym świadectwem utrzymywania przez autora O obrotach kontaktów z europejskimi astronomami była wyprawa Retyka wysłanego w 1539 r. przez środowisko uczonych norymberskich do Fromborka.

Literatura

1. L. A. Birkenmajer, Mikołaj Kopernik, Kraków 1900.
2. L. A. Birkenmajer, Stromata Copernicana, Kraków 1924.
3. J. Dobrzycki, R. L. Kremer, Peurbach and Maragha Astronomy? The Ephemeris of Johannes Angelus and Their Implications, “Journal for the History of Astronomy”, Vol. 27 (1996), s. 187–237.
4. Historia astronomii w Polsce, pod red. E. Rybki, Wrocław t. I: 1975.
5. L. Jarzębowski, Biblioteka Mikołaja Kopernika, Toruń 1971.
6. N. M. Swerdlow, Regiomontanus on the Critical Problems of Astronomy, in: Nature, Experiment, and the Sciences, ed. T. H. Levere, W. R. Shea, Dordrecht 1990, s. 165–195.