Traktat o biciu monety i poglądy ekonomiczne Kopernika
Traktat Mikołaja Kopernika o reformie monety pruskiej powstał w trzech wersjach w latach 1517-1526. Znamy go z kilku odpisów i tłumaczeń, które – jak dowodzi analiza treści – stanowią kolejne redakcje jednej rozprawy.
Tekst pierwszej wersji został spisany po łacinie w 1517 r. i określany
jest zazwyczaj jako Rozmyślania (Meditata). Był on przeznaczony
dla biskupa Fabiana Luzjańskiego i kapituły warmińskiej, którym miał
służyć pomocą w dalszych dyskusjach na zjazdach Stanów Prus Królewskich
w sprawie reformy monetarnej. Składa się on z dwóch części. W pierwszej
Kopernik podjął ogólne zagadnienia dotyczące teorii pieniądza, formułując
między innymi prawo o wypieraniu z obiegu lepszego pieniądza przez gorszy.
W części drugiej skupił się na aktualnych stosunkach pieniężnych
w Prusach Królewskich, a przede wszystkim na spadku wartości monety pruskiej,
wyliczając jej rodzaje i wyjaśniając przyczyny spadku wartości poszczególnych
rodzajów monet. Wersja druga, nazwana w XVI wieku Modus cudendi monetam,
była niemieckim tłumaczeniem łacińskiego traktatu Meditata z
1517 r. Tłumaczenie to, które zawiera wiele uproszczeń i nieścisłości,
sporządzono w 1519 r., zapewne w związku z grudniowym zjazdem radców
Stanów Pruskich z królem Zygmuntem I Starym. Traktat ten w wersji niemieckiej
został odczytany przez Kopernika na zjeździe Stanów Prus Królewskich
i posłów króla Zygmunta I w Grudziądzu w dniu 21 marca 1522 r. W nawiązaniu
do dyskusji w czasie tego zjazdu, Kopernik dodał w zakończeniu swego
traktatu propozycję zrównania wartości nowej monety pruskiej z koronną,
przez wybijanie 3 szelągów pruskich równoznacznych 1 groszowi polskiemu.
Trzecia wersja traktatu monetarnego, zwana Monete cudende ratio, zachowała się w trzech kopiach i powstała najprawdopodobniej przed kwietniem 1526 r. W wersji tej, opartej częściowo na tekście z 1517 r., wzbogacona została część dotycząca teorii pieniądza, a zwłaszcza podkreślone zostało spodlenie monety jako jedna z głównych przyczyn upadku państwa. Po raz pierwszy Kopernik objaśnił tu przyczynę spadku wartości pieniądza na skutek zbytniego dodawania miedzi przy produkcji złotych i srebrnych monet. Dość szerokiej analizie poddał on proces spadku wartości monety pruskiej, nawiązując do roli dobrej monety w czasach krzyżackich, która systematycznie pogarszała się od I połowy XV w. Zupełnie nowy był również ustęp dotyczący stosunku ceny (wartości) monet srebrnych i złotych, który jego zdaniem winien być identyczny do stosunku ceny czystego srebra i złota. W podsumowaniu autor przedstawił w sześciu punktach główne zasady reformy monetarnej w Prusach Królewskich i Książęcych:
- reforma powinna być przeprowadzona po gruntownych naradach i na mocy jednomyślnej uchwały;
- bicie monet powinno zostać scentralizowane (jedna mennica pruska);
- z chwilą wprowadzenia do obiegu nowej monety stara winna być wycofana;
- z jednego funta czystego srebra należy wybijać 20 grzywien dwudziestogroszowych, przez co nastąpi zrównanie monety pruskiej z polską;
- nie należy wybijać zbyt wielkiej ilości monet;
- wszystkie rodzaje monet powinny być puszczone w obieg jednocześnie.
Analizując całość poglądów Mikołaja Kopernika na sprawy monetarne widać wyraźnie, że był on zwolennikiem metalistycznej teorii pieniądza, czyli źródła wartości monety upatrywał w kruszcu. Za monetę uważał on znaczone (stemplowane) złoto lub srebro, którym się płaci ceny rzeczy kupionych lub sprzedawanych, stosownie do postanowienia każdego państwa lub władcy. Rozróżniał przy tym w pieniądzu wartość (valor) i szacunek – wartość szacunkową (estimatio). Wartość w jego ujęciu zależała od ilości i jakości kruszcu w monetach, natomiast szacunek oznaczał wartość nominalną, ustanowioną przez władzę zwierzchnią. Dobra moneta winna mieć taką wartość nominalną, która byłaby równa wartości rzeczywistej materiału, z którego została wybita.
Kopernik rozróżniał też kilka funkcji pieniądza. Uważał go za miernik wartości (wyraża ceny), konieczny środek cyrkulacji (pieniądzem się płaci i za niego się kupuje) oraz środek tezauryzacji (jako skarb). Najważniejsze jednak dla dziejów ekonomii stało się sformułowane przez niego prawo złego pieniądza, mówiące że pieniądz gorszy, czyli wykonany z gorszego kruszcu i mający mniejszą wartość, wypiera z obiegu pieniądz lepszy, czyli wykonany z lepszego kruszcu i mający wartość większą. Prawo to odnajdujemy między innymi w trzeciej wersji traktatu monetarnego, w którym Kopernik zapisał: kiedy do dawnej, lepszej monety, pozostawionej w obiegu, wprowadzono nową, gorszą, która nie tylko zaraziła dawną, ale że tak powiem, z obiegu ją wypędziła. Dopiero kilkadziesiąt lat później podobne opinie wygłaszał angielski finansista, Thomas Gresham, od którego nazwiska prawo złego pieniądza określane bywa często jako prawo Greshama.
Uniwersytet Mikołaja Kopernika
Literatura
- J. Dmochowski, Mikołaja Kopernika rozprawy o monecie i inne pisma ekonomiczne, Warszawa 1923.
- M. Biskup, L. Zygner, Pisma ekonomiczne i administracyjne, [w:] Mikołaj Kopernik. Dzieła wszystkie, t. 3: Pisma pomniejsze, red. A. Wyczański, Warszawa 2007, s. 47-151.
- F. Bujak, Traktat Kopernika o monecie, [w:] Mikołaj Kopernik, Lwów-Warszawa 1924, s. 41-103.
- H. Schmauch, Nikolaus Copernicus und die preussische Münzreform, Gumbinnen 1940.
- H. Dunajewski, Mikołaj Kopernik. Studia nad myślą społeczno-ekonomiczną i działalnością gospodarczą, Warszawa 1957.
- S. Cackowski, Mikołaj Kopernik jako ekonomista, Toruń 1970.
- E. Rybka, P. Rybka, Kopernik. Człowiek i myśl, Warszawa 1972 (rozdz. 13: Sprawy ekonomiczne, s. 135-143).
- E. Sommerfeld, Die Geldlehre des Nicolaus Copernicus, Berlin 1978.
 | Pieniądz i ekonomia w Europie Środkowej w czasach Kopernika | Rozwój medycyny od starożytności do XV wieku |  |
