Traktat o biciu monety i poglądy ekonomiczne Kopernika

Traktat Mikołaja Kopernika o reformie monety pruskiej powstał w trzech wersjach w latach 1517-1526. Znamy go z kilku odpisów i tłumaczeń, które – jak dowodzi analiza treści – stanowią kolejne redakcje jednej rozprawy.

Tekst pierwszej wersji został spisany po łacinie w 1517 r. i określany jest zazwyczaj jako Rozmyślania (Meditata). Był on przeznaczony dla biskupa Fabiana Luzjańskiego i kapituły warmińskiej, którym miał służyć pomocą w dalszych dyskusjach na zjazdach Stanów Prus Królewskich w sprawie reformy monetarnej. Składa się on z dwóch części. W pierwszej Kopernik podjął ogólne zagadnienia dotyczące teorii pieniądza, formułując między innymi prawo o wypieraniu z obiegu lepszego pieniądza przez gorszy. W części drugiej skupił się na aktualnych stosunkach pieniężnych w Prusach Królewskich, a przede wszystkim na spadku wartości monety pruskiej, wyliczając jej rodzaje i wyjaśniając przyczyny spadku wartości poszczególnych rodzajów monet. Wersja druga, nazwana w XVI wieku Modus cudendi monetam, była niemieckim tłumaczeniem łacińskiego traktatu Meditata z 1517 r. Tłumaczenie to, które zawiera wiele uproszczeń i nieścisłości, sporządzono w 1519 r., zapewne w związku z grudniowym zjazdem radców Stanów Pruskich z królem Zygmuntem I Starym. Traktat ten w wersji niemieckiej został odczytany przez Kopernika na zjeździe Stanów Prus Królewskich i posłów króla Zygmunta I w Grudziądzu w dniu 21 marca 1522 r. W nawiązaniu do dyskusji w czasie tego zjazdu, Kopernik dodał w zakończeniu swego traktatu propozycję zrównania wartości nowej monety pruskiej z koronną, przez wybijanie 3 szelągów pruskich równoznacznych 1 groszowi polskiemu.

Trzecia wersja traktatu monetarnego, zwana Monete cudende ratio, zachowała się w trzech kopiach i powstała najprawdopodobniej przed kwietniem 1526 r. W wersji tej, opartej częściowo na tekście z 1517 r., wzbogacona została część dotycząca teorii pieniądza, a zwłaszcza podkreślone zostało spodlenie monety jako jedna z głównych przyczyn upadku państwa. Po raz pierwszy Kopernik objaśnił tu przyczynę spadku wartości pieniądza na skutek zbytniego dodawania miedzi przy produkcji złotych i srebrnych monet. Dość szerokiej analizie poddał on proces spadku wartości monety pruskiej, nawiązując do roli dobrej monety w czasach krzyżackich, która systematycznie pogarszała się od I połowy XV w. Zupełnie nowy był również ustęp dotyczący stosunku ceny (wartości) monet srebrnych i złotych, który jego zdaniem winien być identyczny do stosunku ceny czystego srebra i złota. W podsumowaniu autor przedstawił w sześciu punktach główne zasady reformy monetarnej w Prusach Królewskich i Książęcych:

• reforma powinna być przeprowadzona po gruntownych naradach i na mocy jednomyślnej uchwały;
• bicie monet powinno zostać scentralizowane (jedna mennica pruska);
• z chwilą wprowadzenia do obiegu nowej monety stara winna być wycofana;
• z jednego funta czystego srebra należy wybijać 20 grzywien dwudziestogroszowych, przez co nastąpi zrównanie monety pruskiej z polską;
• nie należy wybijać zbyt wielkiej ilości monet;
• wszystkie rodzaje monet powinny być puszczone w obieg jednocześnie.

Analizując całość poglądów Mikołaja Kopernika na sprawy monetarne widać wyraźnie, że był on zwolennikiem metalistycznej teorii pieniądza, czyli źródła wartości monety upatrywał w kruszcu. Za monetę uważał on znaczone (stemplowane) złoto lub srebro, którym się płaci ceny rzeczy kupionych lub sprzedawanych, stosownie do postanowienia każdego państwa lub władcy. Rozróżniał przy tym w pieniądzu wartość (valor) i szacunek – wartość szacunkową (estimatio). Wartość w jego ujęciu zależała od ilości i jakości kruszcu w monetach, natomiast szacunek oznaczał wartość nominalną, ustanowioną przez władzę zwierzchnią. Dobra moneta winna mieć taką wartość nominalną, która byłaby równa wartości rzeczywistej materiału, z którego została wybita.

Kopernik rozróżniał też kilka funkcji pieniądza. Uważał go za miernik wartości (wyraża ceny), konieczny środek cyrkulacji (pieniądzem się płaci i za niego się kupuje) oraz środek tezauryzacji (jako skarb). Najważniejsze jednak dla dziejów ekonomii stało się sformułowane przez niego prawo złego pieniądza, mówiące że pieniądz gorszy, czyli wykonany z gorszego kruszcu i mający mniejszą wartość, wypiera z obiegu pieniądz lepszy, czyli wykonany z lepszego kruszcu i mający wartość większą. Prawo to odnajdujemy między innymi w trzeciej wersji traktatu monetarnego, w którym Kopernik zapisał: kiedy do dawnej, lepszej monety, pozostawionej w obiegu, wprowadzono nową, gorszą, która nie tylko zaraziła dawną, ale że tak powiem, z obiegu ją wypędziła. Dopiero kilkadziesiąt lat później podobne opinie wygłaszał angielski finansista, Thomas Gresham, od którego nazwiska prawo złego pieniądza określane bywa często jako prawo Greshama.

Literatura

1. J. Dmochowski, Mikołaja Kopernika rozprawy o monecie i inne pisma ekonomiczne, Warszawa 1923.
2. M. Biskup, L. Zygner, Pisma ekonomiczne i administracyjne, [w:] Mikołaj Kopernik. Dzieła wszystkie, t. 3: Pisma pomniejsze, red. A. Wyczański, Warszawa 2007, s. 47-151.
3. F. Bujak, Traktat Kopernika o monecie, [w:] Mikołaj Kopernik, Lwów-Warszawa 1924, s. 41-103.
4. H. Schmauch, Nikolaus Copernicus und die preussische Münzreform, Gumbinnen 1940.
5. H. Dunajewski, Mikołaj Kopernik. Studia nad myślą społeczno-ekonomiczną i działalnością gospodarczą, Warszawa 1957.
6. S. Cackowski, Mikołaj Kopernik jako ekonomista, Toruń 1970.
7. E. Rybka, P. Rybka, Kopernik. Człowiek i myśl, Warszawa 1972 (rozdz. 13: Sprawy ekonomiczne, s. 135-143).
8. E. Sommerfeld, Die Geldlehre des Nicolaus Copernicus, Berlin 1978.