Mapy ziem polskich i pruskich a działalność kartograficzna Kopernika

W Polsce pierwsze informacje kartograficzne czerpano głównie z Pomponiusza Meli, Klaudiusza Ptolemeusza oraz mało precyzyjnych kronik i relacji podróżników. Warto tu wymienić relacje franciszkanina Benedykta Polaka, który jako tłumacz brał udział w wyprawie Jana Carpiniego (1245-1246), legata papieskiego Innocentego IV, do chana Mongołów w Karakorum. Dzięki opisowi tej podróży uzyskano w Europie, jeszcze przed Markiem Polo, wiele cennych informacji o Mongolii i Chinach.

Najstarsze polskie mapy powstawały w związku ze sporami terytorialnymi z zakonem krzyżackim, służąc udokumentowaniu praw Królestwa Polskiego do Pomorza. Pierwszą z nich namalowaną na płótnie pełnomocnicy polscy przedłożyli papieżowi Marcinowi V w 1421 r. Około połowy XV w. w środowisku gdańskim postały dwie szkicowe mapki, przedstawiające ziemie zakonu krzyżackiego i Pomorza Gdańskiego, które znalazły się w kodeksie Sędziwoja z Czechła (zm. 1476). Krótko po 1450 r. powstała pierwsza rzetelna geografia Polski (Chorographia Regni Poloniae) Jana Długosza (1415-1480). W połowie lat siedemdziesiątych XV w. Marcin Bylica z Olkusza (zm. 1493), nadworny astronom króla węgierskiego Macieja Korwina, wyznaczył na jego życzenie współrzędne geograficzne wielu miast węgierskich, zapewne dla przygotowywanej mapy Węgier.

Coraz częstsze peregrynacje studentów polskich za granicę pobudzały ich zainteresowanie mapami i odkryciami nieznanych lądów. Zapewne jeszcze w Krakowie Kopernik dowiedział się o wyprawie Krzysztofa Kolumba i chętnie uczęszczał na wykłady z kosmografii, na których prezentowano pewne elementy astronomii, matematyki i geografii oraz zajmowano się ustalaniem długości i szerokości geograficznych miast polskich. Wśród nauczycieli przyszłego astronoma zainteresowanych tymi kwestiami wymienić należy choćby Jana z Głogowa (zm. 1507), który na zajęciach ze studentami wykorzystywał mapy. Geografię w Krakowie wykładał również późniejszy przyjaciel Kopernika, Wawrzyniec Korwin (Laurentius Rabe), autor pracy pt. Cosmographia, wydanej w 1496 r. w Bazylei. Prawdopodobnie również w czasach krakowskich zawiązała się przyjaźń studenta toruńskiego z siostrzeńcem Marcina Bylicy, Marcinem Biemem z Olkusza (zm. 1540) oraz z Bernardem Wapowskim (zm. 1535), ojcem kartografii polskiej. Z tym ostatnim Kopernik spotkał się ponownie na studiach w Bolonii oraz w Rzymie.

Przypuszcza się także, że Kopernik wraz z Wapowskim pomagali włoskiemu kartografowi Markowi Benewentano przy pracach nad pierwszą nowożytną mapą Europy Środkowo-Wschodniej (Tabula moderna Poloniae, Ungariae, Boemiae, Germaniae, Russiae, Lithuaniae), załączoną do wydanej w 1507 r. Geografii Ptolemeusza. Była to przeróbka pracy Mikołaja z Kuzy z połowy XV w., jednak poprawnie napisane nazwy i szczegóły topograficzne na ziemiach polskich oraz obszarze ziemi chełmińskiej, Prus i Warmii potwierdzają możliwość udziału Wapowskiego i Kopernika w pracach nad wydaniem tej mapy.

Być może też pod wpływem wybitnego polskiego kartografa Kopernik zajął się samodzielnie sporządzaniem map swojego kraju. Pierwsza z nich przedstawiała Warmię oraz zachodnie granice Prus Królewskich, a wykonana została na zlecenie Łukasza Watzenrodego w związku ze zbliżającym się zjazdem poznańskim w 1510 r., na którym strona krzyżacka zmierzała do rewindykacji granic z 1466 r. Kopernik towarzyszył wówczas wujowi i zabrał mapę ze sobą. Nadaremnie więc szukał jej w pokojach astronoma kanonik warmiński Fabian Luzjański, który zamierzał ją potajemnie wykraść i oddać Zakonowi. Oryginał tej mapy jednak zaginął, podobnie zresztą jak i innej mapy Kopernika z 1519 r. (Topographica descriptio) ukazującej zachodnią część Zalewu Wiślanego. Mapa ta służyć miała biskupowi warmińskiemu w sporze granicznym z miastem Elblągiem. Wiadomo również, że w lipcu 1529 r., na zlecenie biskupa Maurycego Ferbera, Mikołaj Kopernik wspólnie ze swoim przyjacielem, kanonikiem fromborskim Aleksandrem Scultetim, miał opracować mapę całości Prus (mappam, sive descriptionem terrarum Prussie). Niestety, nie znamy jej losów, ale zapewne przepadła ona bezpowrotnie, podobnie jak i inne mapy warmińskiego astronoma.

Kopernik miał swój udział także w kształtowaniu obrazu północnych obszarów Rzeczypospolitej w kręgach polskich kartografów. Przypuszczać należy, że dostarczał on potrzebnych informacji Maciejowi z Miechowa (zm. 1523), autorowi Traktatu o dwóch Sarmacjach, który skorygował wiele błędnych informacji Ptolemeusza na temat geografii Europy Wschodniej. Podobnie wspierał również Bernarda Wapowskiego w jego pracach nad mapami wyrytowanymi w l. 1526-1528 w krakowskiej oficynie Floriana Unglera. Niestety uległy one w czasie pożaru drukarni zniszczeniu, jednak dzięki odnalezionym fragmentom udało się zrekonstruować ich zawartość. Dwie z nich, stanowiące prawdopodobnie jedną całość, przedstawiały w przybliżeniu dzisiejszą Europę Środkowo-Wschodnią. Pierwsza mapa obejmowała obszary południowej i środkowej Polski, północne Bałkany oraz ziemie przyległe na wschód aż po ujście Donu. Druga natomiast prezentowała ziemie pomorskie, Prusy, Żmudź, Litwę i Inflanty razem z częścią Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Trzecia wielka mapa Rzeczypospolitej (Mappa, in qua illustrantur ditiones Regni Poloniae ac magni Ductatus Lithuaniae) należy do najlepszych osiągnięć europejskiej kartografii. W 1533 r. Wapowski pracował także nad mapą Europy Północnej (Skandynawii, Inflant i Wielkiego Księstwa Moskiewskiego). Dwa lata później odwiedził nawet Kopernika we Fromborku, by przedyskutować swoje wątpliwości.

Mapy Bernarda Wapowskiego oraz Macieja z Miechowa wykorzystane zostały później przez wielu kartografów, np. w “Kosmografii” Sebastiana Münstera (wydanej w 1540 r. i 1544 r.) oraz w Europae descriptio Gerarda Mercatora z 1554 r. Być może sięgał do nich i Olaus Magnus, autor mapy Skandynawii (Carta marina et descriptio septemtrionalium terrarum...) wydanej w Wenecji w 1539 r. Prace te popularyzowały na rynku zachodnioeuropejskim bardziej zbliżony do rzeczywistości obraz kartograficzny ziem polskich, który w ogólnych zarysach przetrwał praktycznie do XVIII w.

Nie bez pomocy Kopernika powstały również mapy Prus Jerzego Joachima Retyka z 1540 r. oraz towarzysza jego pruskiej podróży, Henryka Zella z 1542 r. Oryginał pierwszej z nich zaginął, znamy jednak geograficzno-kartograficzny tekst do niej (Chorographia). Szczęśliwie natomiast ocalała w zbiorach Biblioteki św. Marka w Wenecji mapa Zella, która obejmuje także Polskę i Litwę. Przerabiana później kilkakrotnie, była reprodukowana m.in. przez Sebastiana Münstera (1550), Abrahama Orteliusza (1570) oraz Kaspara Hennebergera (1576) czy kronikarza pruskiego Kaspara Schütza (1592).

Nie trzeba też szeroko uzasadniać znaczenia De revolutionibus dla rozwoju kartografii, choćby ze względu na ustalenie przez Kopernika położenia geograficznego Fromborka, Krakowa i Durazzo na tym samym południku. Dzieło to potwierdza również, że Kopernik odkrycie Nowego Świata, podobnie jak wielu mu współczesnych, przypisywał Amerigo Vespucciemu i sugerował możliwość uznania Ameryki za całkowicie odrębny kontynent. Zapewne astronom fromborski znał słynną Kosmografię (Cosmographiae... introductio) Martina Waldseemüllera z 1507 r., w której po raz pierwszy pojawiła się nazwa Ameryki. W najgorszym wypadku zapoznał się z przeróbką tej książeczki dokonaną przez Jana ze Stobnicy (Introductio in Ptolemei Cosmographiam) i wydaną u Floriana Unglera w Krakowie w 1512 r.

Literatura

1. J. Babicz, Mikołaj Kopernik a geografia, “Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, t. 18: 1973, z. 3, s. 495-502.
2. W. Iwańczak, Do granic wyobraźni. Norymberga jako centrum wiedzy geograficznej i kartograficznej w XV i XVI wieku, Warszawa 2005.
3. E. Jäger, Prussia-Karten 1542-1810, Weißenhorn 1982.
4. H. Lingenberg, Nicolaus Copernicus, Bernard Wapowski und die Anfänge der Kartenabbildung Preussens, “Westpressen-Jahrbuch“, Bd. 23: 1973, s. 33-48.
5. Mikołaj Kopernik. Materiały z sesji naukowej poświęconej rocznicy Mikołaja Kopernika, “Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Nauki Humanistyczno-Społeczne”, Seria I, z. 105: 1974.
6. B. Olszewicz, Kartografia polska XV-XVII wieku (Przegląd chronologiczno-bibliograficzny), przygotował do wydania Jerzy Ostrowski, Warszawa 2004.
7. E. Schnayder, Kopernik i mapy, “Rocznik Krakowski”, t. 43: 1972, s. 31-44.
8. J. Szeliga, Rozwój kartografii Wybrzeża Gdańskiego do 1772 roku, Wrocław 1982.