Recepcja odkrycia w Europie - poglądy Kościoła i innych uczonych na teorię heliocentryczną
Kościoły protestanckie (szczególnie luterański i kalwiński) zdecydowane odrzuciły teorię Kopernika w warstwie kosmologicznej jako sprzeczną zarówno z Pismem św., jak i myślą arystotelesowską. W ten sposób o odkryciu fromborskiego astronoma już w połowie XVI w. wypowiadali się najwybitniejsi przedstawiciele Reformacji – Marcin Luter, Filip Melanchton, Andrzej Osjander oraz Jan Kalwin. Jednak, z powodu braku scentralizowanej władzy, kościoły protestanckie nigdy nie wytworzyły mechanizmów prześladowania uczonych, będących zwolennikami heliocentryzmu. Co więcej, członkowie luterańskiej szkoły wittenberskiej założonej w kręgu Melanchtona (m.in. Caspar Peucer (1525-1602), Erasmus Reinhold (1511-1553) oraz Johannes Praetorius (1537-1616)) i jej sympatycy, w tym Tycho Brahe (1546-1601), aktywnie promowali zainteresowanie badaniami teorii Kopernika w jej warstwie empirycznej i matematycznej.
Kościół rzymskokatolicki początkowo, tj. w l. 1530–1543, przychylnie odniósł się do całości teorii Kopernika, w tym również jej warstwy kosmologicznej. Cenili tę teorię wówczas tacy dygnitarze, jak kardynał Mikołaj Schonberg (1472-1537), papież Klemens VII (1478-1534; pontyfikat 1523-1534) i jego otoczenie, papież Paweł III (1468-1549; pontyfikat 1534-1549), któremu Kopernik dedykował De revolutionibus, oraz przyjaciel fromborskiego astronoma, biskup Tiedeman Giese (1480-1550).
Takie podejście uległo jednak w Kościele rzymskokatolickim zasadniczej zmianie począwszy od l. 1543-1546. Wtedy to dominikanin Bartolomeo Spina (ok. 1475-1546), pełniący od czerwca 1542 do swej śmierci funkcję mistrza pałacu papieskiego Pawła III i cenzora ksiąg, zażądał potępienia De revolutionibus z tych samych względów, które uznawali już wcześniej protestanci: za głoszenie na jej kartach tez kosmologicznych sprzecznych z nauczaniem Pisma św. i myślą arystotelesowską. Śmierć Spiny uniemożliwiła natychmiastową realizację tego zamierzenia. Idea ta zaczęła zdobywać coraz większe poparcie od czasów Soboru Trydenckiego (1545-1563). Ważną w tym rolę odegrała Kongregacja Świętej Inkwizycji (zwana też Kongregacją Świętego Urzędu), powołana 21 VII 1542 r. do obrony depozytu wiary.
Mimo to na przełomie XVI i XVII w. zwolennicy kopernikanizmu, zarówno protestanci (Kepler), jak i katolicy (Diego de Zu?iga, Paulo A. Foscarini i Galileusz) w pełnej zgodzie z Kopernikiem stali się rzecznikami prawdziwości zasadniczych tez kosmologii heliocentrycznej i otwarcie akceptowali jego stanowisko niedosłownego odczytywania Pisma św. w kwestiach przyrodniczych w duchu myśli Augustyna i pokrewnych teologów (burydanistów, m.in. biskupa Mikołaja z Oresme, i kardynała Mikołaja z Kuzy).
Takie poglądy, głoszone w czasach żywiołowego rozwoju Reformacji, wywołały zdecydowany sprzeciw i radykalne działania Rzymskiej Kurii i Inkwizycji, co szczególnie ujawniło się w l. 1615-1633 w trakcie tzw. sprawy Galileusza.
W jej pierwszej części, która odbywała się w 1615 r., uznano – w zgodzie z literalnie odczytywanym Pismem św. i ortodoksyjnie interpretowaną myślą arystotelesowską – absolutną prawdziwość kosmologii geocentrycznej i potraktowano tezy kosmologii heliocentrycznej za “absurdalne i głupie na gruncie filozofii i w całości (formaliter) heretyckie, gdyż otwarcie przeczyły słowom Pisma Świętego”. W konsekwencji przyjętego stanowiska, 5 marca 1616 r., decyzją Świętego Oficjum De revolutionibus i wszystkie inne prace mówiące o ruchu Ziemi (jako realnym zjawisku, a nie tylko instrumentalnie traktowanej hipotezie), w tym dzieła Keplera, zostały umieszczone na Indeksie Ksiąg Zakazanych (Index librorum prohibitorum).
Sprawę kontynuowano w 1633 r., po opublikowaniu przez Galileusza Dialogu o dwu najważniejszych układach świata, Ptolemeuszowym i Kopernikowym (1632). W dniu 22 VI 1633 r. włoski astronom został publicznie osądzony za głoszenie heretyckich poglądów i zmuszony do uznania swojej winy. Dopełnieniem tego procesu była decyzja z 23 IV 1634 r. o wciągnięciu Dialogu na Indeks ksiąg zakazanych. Dzieła kopernikowskie, traktujące heliocentryzm jako prawdę naukową, pozostały w Indeksie formalnie aż do 11 IX 1822 r., kiedy to został anulowany zakaz ich wydawania, a praktycznie aż do 1835 r., gdy ukazała się nowa edycja Indeksu, w której już ich nie wymieniono.
Negatywny stosunek kościoła katolickiego i kościołów protestanckich do teorii Kopernika miał kluczowe znaczenie dla dalszych losów kultury europejskiej, określając stosunek świata chrześcijańskiego do kwestii autonomii badań naukowych względem religii i teologii na następne 300 lat i wywierając – w opinii historyków przełomu XIX/XX w. – destrukcyjny wpływ na rozwój nauk ścisłych i przyrodniczych w kościołach chrześcijańskich. Obraz ten uległ jednak istotnym przewartościowaniom w konsekwencji pogłębionych badań historyków nauki drugiej połowy XX w.
Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych
Instytut Historii Nauki PAN
Literatura
- M. Kokowski, Thomas S. Kuhn (1922–1996) a zagadnienie rewolucji kopernikowskiej, “Studia Copernicana”, t. 39: 2001.
- M. Kokowski, Copernicus’s Originality: Towards Integration of Contemporary Copernican Studies, Warsaw-Cracow 2004.
- M. Kokowski, Różne oblicza Mikołaja Kopernika. Spotkania z historią interpretacji, Warszawa-Kraków 2009.
 | Ogólne wprowadzenie | Model Tychona Brahego |  |
